Επικεφαλής των ανασκαφών της αρχαίας Ελεύθερνας και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, ο Νίκος Σταμπολίδης, λίγες ημέρες πριν από τα εγκαίνια του νέου μουσείου της Ελεύθερνας, νότια του Ρεθύμνου, απαντά σε μερικά ερωτήματα σχετικά με τις ανασκαφές στην αρχαία νεκρόπολη, που ξεκίνησαν πριν από 30 χρόνια. Τότε που το επιστημονικό προσωπικό που ασχολούνταν με την αρχαία πόλη διέμενε στα σπίτια των κατοίκων των χωριών και ο νεαρός ανασκαφέας -ο ίδιος που σήμερα θα κόψει την κορδέλα του νέου μουσείου- αντίκριζε τον γεμάτο θησαυρούς λόφο πρώτη φορά.
Τι ήταν η αρχαία Ελεύθερνα και η νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας και ποια είναι η σχέση τους με τον Ομηρο;
Η αρχαία Ελεύθερνα υπήρξε μια πρωτεύουσα, πόλη της Κρήτης. Από τα έως σήμερα ευρήματα των ανασκαφών του Πανεπιστημίου Κρήτης γνωρίζουμε ότι η κατοίκηση στην περιοχή ξεκινά περίπου από το 3000 π.Χ. και φτάνει έως τις αρχές του 14ου αιώνα μ.Χ. Από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και τα υστερομινωικά χρόνια υπάρχουν αρκετά στοιχεία, όπως λεπίδες οψιανού, κυκλαδικά ειδώλια, ένα λίθινο αγγείο ανθοφορίας, μινωικοί σφραγιδόλιθοι κ.λπ. Ωστόσο, στο διάβα της ιστορίας της, όπως καταγράφεται σήμερα μέσα από τα υλικά της κατάλοιπα, η πιο σημαντική περίοδος ακμής υπήρξε η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (900-500 π.Χ.) και ακολούθησαν σε ακμή η ελληνιστική, η ρωμαϊκή και η παλαιοχριστιανική περίοδος. Από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας προέρχεται κυρίως ο πλούτος των ευρημάτων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Πρόκειται για νεκρόπολη με καύσεις (ταφικές πυρές), κυρίως για άντρες αριστοκράτες πολεμιστές, αλλά και εγχυτρισμούς (ενταφιασμοί μέσα σε πήλινα αγγεία) ή απλές ταφές.
Από τις ταφικές πυρές ξεχωρίζει εκείνη του πρίγκιπα-πολεμιστή, προς τιμήν του οποίου φαίνεται ότι αποκεφαλίστηκε ένας αιχμάλωτος, περιγραφή που αναφέρεται στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας.
Η ταφική αυτή πυρά της Ελεύθερνας εικονογραφεί τους στίχους του Ομήρου, όταν δηλαδή οι Κρητικοί Ιδομενέας και Μηριόνης κατασκευάζουν την ξύλινη πυρά για τον νεκρό Πάτροκλο και ο Αχιλλέας θανατώνει 12 αιχμαλώτους Τρώες προς τιμήν του. Το έθιμο της καύσης των πολεμιστών, όπως αποτυπώνεται, θεωρείται το κυρίαρχο ταφικό έθιμο στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας ανεξαρτήτως των παραλλαγών του. Τα καμένα οστά βρέθηκαν περιποιημένα σε έναν θαλαμωτό τάφο με εκατοντάδες αγγεία, όπλα, κοσμήματα και άλλα κτερίσματα που συνοδεύουν τους νεκρούς πολεμιστές στον Αδη. Συνάμα, η νεκρόπολη αυτή έχει αποδώσει ταφές σε γυναίκες ιέρειες και αριστοκράτισσες με πλούσια κτερίσματα αλλά και απλές ταφές, με ή χωρίς κτερίσματα.
Πότε ξεκίνησε η ανασκαφή και ποιες ήταν οι ιδιαιτερότητές της;
Οι ανασκαφές στην Ελεύθερνα ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 1985 και συνεχίζονται έως σήμερα. Τα πρώτα χρόνια των ανασκαφών δεν υπήρχε το σημερινό οδικό δίκτυο, ούτε χώρος διαμονής. Φοιτητές και καθηγητές διέμεναν στα σπίτια των φιλόξενων κατοίκων των χωριών της Ελεύθερνας και του Πρινέ (Αρχαίας Ελεύθερνας). Με την πάροδο των ετών και τη φήμη από τα ανασκαφικά ευρήματα, άρχισε σιγά-σιγά η διαπλάτυνση παλαιών οδών και η διάνοιξη νέων προς τα χωριά, η εξεύρεση και η αγορά οικήματος για την ανασκαφή και τα εργαστήριά της, η ασφαλτόστρωση οδών προς την Ορθή Πέτρα και τον Κατσίβελο, η υπόγεια ηλεκτροδότηση του χώρου της πρώτης, η προστασία των αρχαιοτήτων και βέβαια η δημιουργία του μουσείου, πραγματικής κιβωτού πολιτισμού. Ολες οι παραπάνω εργασίες από την ανασκαφή έως το μουσείο χρηματοδοτήθηκαν από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Γ΄ ΚΠΣ και το ΕΣΠΑ, από οργανισμούς, φορείς (ΔΕΗ, COSMOTE, Ιδρυμα Ωνάση, Alpha Bank, Grecotel, INSTAP, Ιδρυμα Λεβέντη) και φυσικά πρόσωπα (αριστίνδην μέλη της Μεσογειακής Αρχαιολογικής Εταιρείας).
Πότε θα ολοκληρωθεί η ανασκαφή και πού βρίσκεται σήμερα;
Από την αρχαία πόλη έχει ανασκαφεί μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό και παρ’ όλα αυτά υπάρχουν ήδη αυτά τα εξαιρετικά αποτελέσματα. Δεδομένου, τώρα, ότι το μήκος της πόλης και των νεκροταφείων της φτάνει περίπου τα 2 χλμ., η ανασκαφή μπορεί να συνεχίζεται σε βάθος χρόνου και για μερικές γενιές ακόμη. Πρόκειται για συστηματική πανεπιστημιακή έρευνα, τα ευρήματα της οποίας, αφού συντηρηθούν, τεκμηριωθούν επιστημονικά και δημοσιευτούν, μπορούν να κοσμήσουν τις προθήκες του μουσείου, αλλάζοντας θέση σε άλλα. Αλλωστε, αυτή είναι μία ακόμη καινοτομία του μουσείου του αρχαιολογικού χώρου Ελεύθερνας. Κάθε πέντε χρόνια θα μπορούν να αλλάζουν αρκετά εκθέματα και να παρουσιάζονται καινούργια, έτσι ώστε οι επισκέπτες να επιστρέφουν.
Μπορεί ο επισκέπτης, που δεν γνωρίζει για την Ελεύθερνα, να αντιληφθεί τη σημασία του χώρου μέσα από την περιήγησή του στο νέο μουσείο;
Το μουσείο είναι διαρθρωμένο έτσι ώστε να υπάρχει αντιπροσωπευτική παρουσία όλων των εποχών και των διακυμάνσεων της ιστορίας της πόλης. Ο εκθεσιακός χώρος αναπτύσσεται σε τρεις μεγάλες ενότητες. Μετά μια μεγάλη εισαγωγή, κείμενα και χάρτες, για τον ευρύτερο χώρο, την πόλη και την ανασκαφή, στην Αίθουσα Α εκτίθενται αρχαιότητες από τον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο. Στο μέσον της αίθουσας κοσμήματα παντός είδους συνοδεύονται από ηλεκτρονική εφαρμογή που τα αναδεικνύει για μικρούς και μεγάλους.
Στο βάθος της αίθουσας, το χρήμα: νομίσματα της πόλης, της Κρήτης, της Ελλάδας, του Αιγαίου κ.λπ. Παράλληλα, σε μια εξάμετρη προθήκη εκτίθενται όλα εκείνα τα ευρήματα που μιλούν για τις σχέσεις της Ελεύθερνας με τον έξω κόσμο. Στην Αίθουσα Β παρουσιάζεται η θρησκευτική και λατρευτική ζωή από τα γεωμετρικά έως τα πρωτοβυζαντινά χρόνια. Ειδώλια, αγάλματα, επιγραφές διηγούνται το παγανιστικό παρελθόν της και άλλα την πρώιμη χριστιανική λατρεία και πίστη. Επίσης, αποδίδεται σε οθόνη η ανακατασκευή του μνημείου 4Α, ενός ηρώου-κενοταφίου από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, από το οποίο προέρχεται το κατωκόρμι μιας πρωτοαρχαϊκής κόρης, της Κόρης της Ελεύθερνας. Δίπλα προβάλλεται η ταινία με τον αποχωρισμό της «αδελφής» της, της Κυρίας της Ωσέρ, του διάσημου δαιδαλικού αγάλματος που βρίσκεται στο Λούβρο.
Τέλος, στην Αίθουσα Γ εκτίθενται τα ευρήματα από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας. Εκτός από τις επιτύμβιες στήλες, τα πόδια ενός κούρου και πώς από τα σπασμένα όστρακα ανασυντίθενται ολόκληρα αγγεία, περιέχονται εδώ οι σημαντικότερες ταφές: των αριστοκρατισσών-ιερειών, των πολεμιστών και η ταφική πυρά του πρίγκιπα-πολεμιστή και του αποκεφαλισμένου αιχμαλώτου. Ο πλούτος ή μη καθώς και η αριθμητική παρουσία των αρχαιοτήτων σε όλη την έκθεση διηγούνται, έτσι, με τον τρόπο τους, τις περιόδους των εξάρσεων ή των βαθύνσεων στην ιστορία της Ελεύθερνας.
Πόσο θα επηρεάσει τη ζωή των χωριών της ενδοχώρας η δημιουργία αυτού του μουσείου;
Το μουσείο της αρχαίας Ελεύθερνας δεν είναι ένα συνηθισμένο μουσείο· έχει δύο φορείς λειτουργίας: το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το υπουργείο Πολιτισμού. Αυτό από μόνο του χαρίζει μια πρωτόγνωρη ζωντάνια και δυναμισμό. Αρχαιολόγοι, ανθρωπολόγοι, παλαιοβοτανολόγοι, αρχιτέκτονες, επιγραφικοί, γραφίστες και άλλοι έχουν την ευκαιρία μελέτης του τεράστιου υλικού. Επιστήμονες από κάθε γωνιά της Γης θα δίνουν ζωή όλες τις εποχές του χρόνου. Παράλληλα, θα πραγματοποιούνται εδώ συνέδρια, συμπόσια, διαλέξεις, αλλά και εκπαιδευτικά προγράμματα για τα σχολεία της Κρήτης. Εκτός αυτών, η θέση του μουσείου ανάμεσα στη μονή Αρκαδίου και στο βενετσιάνικο χωριό των Μαργαριτών με την παραδοσιακή κεραμική δημιουργούν έναν πυλώνα ήπιας ανάπτυξης με διαδρομές στη φύση, στην αρχαιολογία, στην ιστορία.
Πόσο άλλαξε τη στάση και τις βεβαιότητές σας το σκάψιμο μιας αρχαίας πόλης επί τρεις δεκαετίες;
Μπορεί να μην άλλαξε τη στάση μου, μάλλον επιβεβαίωσε αυτό που από τη φύση του είναι ο καθένας μας. Σκάπτοντας το παρελθόν, ουσιαστικά σκάπτεις μέσα σου, απογοητεύεσαι, σκοντάφτεις και συνεχίζεις προς το στόχο. Ξέρετε, η λέξη «αμαρτία», πριν λάβει τη χριστιανική της χροιά και έννοια, σήμαινε «α-στοχία» και εγώ δεν θέλω να έχω αμαρτίες (α-στοχίες). Οταν πρωτοπήγα στην Ελεύθερνα, νεαρός, είδα το λόφο και είπα: «Σε 30 χρόνια θα τον έχω σκάψει στο μεγαλύτερο μέρος του». Θα γέλασε το βουνό με την αποκοτιά μου. Ομως με συμπάθησε. Μπορεί να μην έχω σκάψει ούτε το 10%, αλλά μου επιδαψίλευσε τα ωραιότερα μυστικά του.