Η φύση έχει έναν ιδιαίτερο τρόπο να «επιστρέφει» στον άνθρωπο τις πράξεις του. Στις 22 Φεβρουαρίου 2013, το ρέμα της Ραφήνας ξεχείλισε προκαλώντας μεγάλες καταστροφές σε σπίτια και υποδομές σε πολλές περιοχές στα Μεσόγεια. Ο κόσμος των περιοχών που επλήγησαν ξεσηκώθηκε, οι Αρχές υποσχέθηκαν νέες μελέτες για την αντιπλημμυρική προστασία της περιοχής. Τι μπορεί όμως να γίνει για ένα ρέμα που είναι μπαζωμένο, χτισμένο, εγκιβωτισμένο, σε κάποιες περιοχές εντελώς εξαφανισμένο; Και μάλιστα όταν οι κλιματικές συνθήκες αλλάζουν και η συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων αυξάνεται;
Το ρέμα της Ραφήνας, το Μέγα Ρέμα, έρχεται και πάλι στο προσκήνιο. Πριν από λίγες ημέρες, το υπουργείο Υποδομών αποφάσισε να διαθέσει 1,4 εκατ. ευρώ επιπλέον, προκειμένου να εκπονηθεί μελέτη για τη διευθέτηση και την οριοθέτηση του ρέματος. Η προηγούμενη σύμβαση με το ίδιο αντικείμενο διαλύθηκε στα μέσα του 2013, άπρακτη. «Εχουν εκπονηθεί πολλές μελέτες για το συγκεκριμένο ρέμα, αλλά καμία δεν εφαρμόστηκε, όλες παρέμεναν στη θεωρία», λέει στην «Κ» ο κ. Γιώργος Τσακίρης, καθηγητής στο ΕΜΠ και διευθυντής του Κέντρου Εκτίμησης Φυσικών Κινδύνων. «Εν τω μεταξύ, τα Μεσόγεια άλλαξαν. Το αεροδρόμιο πήγε στα Σπάτα, η Αττική Οδός έφερε μόνιμους κατοίκους στα παλαιά εξοχικά προάστια, δημιουργήθηκαν μεγάλα εμπορικά κέντρα, οι άλλοτε αγροτικές περιοχές χτίστηκαν. Χαρακτηριστικό είναι ότι το ρέμα της Ραφήνας είναι σήμερα αποδέκτης των επιφανειακών απορροών όχι μόνο από το αεροδρόμιο και μεγάλου μέρους της Αττικής Οδού, αλλά και από τα εμπορικά κέντρα Smart Park και McArthur Glen στη Γυαλού».
Ιστορικό πλημμυρών
Η ανάπτυξη των Μεσογείων επιβάρυνε ένα ρέμα που ήδη δεχόταν νερό από δεκάδες μικρότερα ρέματα. Στο Μέγα Ρέμα καταλήγουν τα ρέματα Καλλιτεχνούπολης, Αγίας Παρασκευής, Σπάτων, Γέρακα, Λεονταρίου, Βακαλόπουλου, ο Βαλανάρης, το Λυκόρεμα. Επιπλέον, στο ρέμα της Ραφήνας έχει εκτραπεί ο άνω ρους του Ποδονίφτη. «Η έκταση που “αποχετεύει” το ρέμα της Ραφήνας φθάνει τα 140 τετ. χλμ.», λέει ο κ. Τσακίρης. «Ομως το μεγαλύτερο μέρος αυτού του τόσο σημαντικού ρέματος δεν έχει διαμορφωμένη διατομή ενώ σε πολλά σημεία έχει εκφυλιστεί, δεν έχει πια βάθος. Ετσι με την παραμικρή μπόρα, το ρέμα πλημμυρίζει».
Σύμφωνα με την απόφαση του υπουργείου Υποδομών, η αναγκαιότητα κατασκευής έργων διευθέτησης στο εν λόγω ρέμα προκύπτει από τη διαχρονική συμπεριφορά του. «Μεγάλες πλημμύρες στο παρελθόν προκάλεσαν όχι μόνο υλικές ζημιές αλλά και ανθρώπινα θύματα (1977), υπερχειλίσεις και καταστροφές τεχνικών έργων και γεφυρών (1988, 2013) και έθεσαν σε άμεσο κίνδυνο ανθρώπινες ζωές (πλημμύρα 22ας Φεβρουαρίου 2013, κατά την οποία πλημμύρισαν οικήματα και εγκαταστάσεις», αναφέρεται στην απόφαση. Επιπλέον, «υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση κατά τα τελευταία έτη στις χρήσεις γης στην εν λόγω περιοχή εξαιτίας της άναρχης δόμησης, του ελλιπούς σχεδιασμού, των ανθρωπογενών παρεμβάσεων και καταπατήσεων αλλά και της διαπιστωμένης κλιματικής αλλαγής. Αρκεί να σημειωθεί ότι κατά τις πυρκαγιές του Αυγούστου του 2009 εκτιμάται ότι κάηκε έκταση που αγγίζει το 30% της συνολικής έκτασης της λεκάνης απορροής Ραφήνας». Για τον λόγο αυτό, «η οριοθέτηση του ρέματος Ραφήνας και των συμβαλλόντων θα συντελέσει στην προστασία τόσο των ίδιων των ρεμάτων όσο και των ζωνών εκατέρωθεν της κοίτης τους από καταπατήσεις και αλόγιστες αλλαγές στις χρήσεις γης», καταλήγει η απόφαση.
Επιπλέον, όπως επισημαίνει το υπουργείο Υποδομών, το ρέμα πρέπει να διαμορφωθεί άμεσα και εν όψει της επέκτασης της Αττικής Οδού μέχρι τη Ραφήνα, της κατασκευής Κέντρου Επεξεργασίας Λυμάτων (υπενθυμίζεται ότι το ΣτΕ «έκοψε» το σχέδιο ελλείψει οριοθέτησης του ρέματος Ραφήνας) και της κατασκευής μαρίνας δίπλα στην εκβολή του στη θάλασσα. Ειδάλλως, «οι όποιες εκ των υστέρων παρεμβάσεις για την προστασία των ρεμάτων θα είναι πλέον δυσχερείς και δαπανηρές».
«Η Ραφήνα κινδυνεύει από αυτό το ρέμα», λέει ο κ. Τσακίρης. «Κάθε χρόνο πλημμυρίζει και τα προβλήματα γίνονται κάθε χρόνο και χειρότερα, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Είναι λοιπόν σωστή η απόφαση να διευθετηθεί. Ωστόσο η διευθέτηση πρέπει να γίνει πολύ προσεκτικά, ώστε να διευκολύνει τη γρήγορη απομάκρυνση του νερού. Σε κάθε περίπτωση, ας μην περιμένουμε θαύματα. Κανένα ρέμα μέσα σε πόλη δεν μπορεί σήμερα να “αντέξει” τις μεγάλες ποσότητες νερού μιας ξαφνικής, έντονης βροχόπτωσης».
Τι γίνεται σε άλλα 50
Από τα 500 και πλέον ρέματα που είχε η Αττική πριν από έναν αιώνα, σήμερα έχουν απομείνει λιγότερα από 50. Σύμφωνα με παλαιότερη μελέτη του Εργαστηρίου Εγγειοβελτιωτικών Εργων και Διαχείρισης Υδατικών Πόρων του ΕΜΠ, τα ανοιχτά ρέματα του λεκανοπεδίου της Αττικής έχουν μειωθεί από 1.280 χιλιόμετρα το 1945 σε 434 χιλιόμετρα σήμερα (συνολική μείωση κατά 66,4%), ενώ μεγάλα ρέματα όπως ο Ιλισός και ο Ποδονίφτης καλύφθηκαν ή διευθετήθηκαν εξ ολοκλήρου.
Την ίδια περίοδο, αυξήθηκαν κατακόρυφα οι «σκληρές» επιφάνειες, δηλαδή αυτές στις οποίες δεν μπορεί να απορροφηθεί το νερό: όπως προκύπτει από μελέτη του ΙΓΜΕ, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι δομημένες επιφάνειες στην Αθήνα κάλυπταν το 25% του λεκανοπεδίου, ενώ μετά το 1975 το 75%, με τους ελεύθερους χώρους να αποτελούν μόλις το 4%.
Την τελευταία δεκαετία έχουν διατεθεί περισσότερα από 500 εκατομμύρια ευρώ για αντιπλημμυρικά έργα στην Αττική, ενώ το συνολικό κόστος για τη διευθέτηση των ρεμάτων της εκτιμάται ότι φτάνει κατ’ ελάχιστο τα 2,5 δισεκατομμύρια ευρώ.
Πρόσφατα το Περιφερειακό Συμβούλιο Αττικής ενέκρινε την πρόταση υποβολής στο ΕΣΠΑ τριών έργων συνολικού προϋπολογισμού 9,5 εκατομμυρίων. Πρόκειται για τη διευθέτηση των ρεμάτων Λεονταρίου (Μιχαληνού), Μαρίζας και Παπαχωραφίου στον δήμο Παλλήνης και Καινούργιου στον δήμο Μαραθώνα.
Επίσης βρίσκεται τα τελευταία χρόνια σε εξέλιξη έργο για τη διευθέτηση του ρέματος Εσχατιάς.