Εικονογράφηση: Loukia Kattis
Ακούστε το άρθρο
Στο άκουσμα της είδησης ότι το παιδί του νοσεί με καρκίνο ένας γονιός το τελευταίο ίσως που θα σκεφτεί είναι η διατήρηση της γονιμότητάς του. Κι όμως, πρόκειται για ένα σημαντικό πρόβλημα που προκαλείται από την τοξικότητα των χημειοθεραπειών και για το οποίο υπάρχει λύση.
«Πολλές φορές, από άποψη χρόνου, είμαστε με την πλάτη κολλημένη στον τοίχο. Οι χημειοθεραπείες πρέπει να ξεκινήσουν άμεσα και οι γονείς το μόνο που θέλουν είναι να αντιμετωπίσουν τον καρκίνο “εδώ και τώρα”» λέει στην «Κ» ο Αντώνης Καττάμης, καθηγητής Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας ΕΚΠΑ στο Παίδων «Αγία Σοφία» και συνιδρυτής της Ελληνικής Εταιρείας Διατήρησης της Αναπαραγωγής, περιγράφοντας τα διλήμματα, τον φόβο και την αγωνία των γονιών όταν μαθαίνουν πως το παιδί τους έχει καρκίνο.
Ο κ. Αντώνης Καττάμης τονίζει πως τα τελευταία περίπου επτά χρόνια εφαρμόζονται στη χώρα μας με επιτυχία ιατρικές μέθοδοι για τη διατήρηση της γονιμότητας στα καρκινοπαθή παιδιά, όμως, πολλές φορές οι γονείς είναι διστακτικοί ενώ υπάρχει και άγνοια για το θέμα.
Στην Ελλάδα, κάθε χρόνο, διαγιγνώσκονται με καρκίνο 300 με 350 παιδιά και έφηβοι –από 0 ως 16 ετών. Σύμφωνα με τον κ. Καττάμη, το 1/3 των καρκίνων είναι αιματολογικοί (κατά βάση λευχαιμία), το 1/3 είναι όγκοι εγκεφάλου και το υπόλοιπο 1/3 λεμφώματα.
Η μελλοντική γονιμότητα των καρκινοπαθών παιδιών δέχεται ισχυρό πλήγμα όταν ξεκινούν οι χημειοθεραπείες και οι ακτινοβολίες. Για να προληφθεί η υπογονιμότητα, στα μεν κορίτσια εφαρμόζεται είτε η κρυοσυντήρηση ωαρίων είτε η λήψη ωοθηκικού ιστού. Στα δε αγόρια επιχειρείται κρυοσυντήρηση σπερματοζωαρίων.
«Τρία στα τέσσερα παιδιά θα ιαθούν πλήρως» σημειώνει ο καθηγητής, συμπληρώνοντας πως «ένα 60% θα εμφανίσει κάποιο μικρότερο ή μεγαλύτερο μακροχρόνιο πρόβλημα υγείας, από μία ελαφρά απώλεια ακοής και αδυναμία για αθλητική άσκηση, λόγω επιβαρυμένης καρδιακής λειτουργίας, μέχρι ένα πρόβλημα στα νεφρά ή το συκώτι. Για τα παραπάνω, “υπεύθυνη” είναι η τοξικότητα των χημειοθεραπειών. Την υπογονιμότητα έχουμε πια τα εργαλεία να την αντιμετωπίζουμε και είναι κρίμα να μην το κάνουμε και να τη βρίσκουν μπροστά τους τα παιδιά μεγαλώνοντας, όταν είναι αργά».
Η γονιμότητα των καρκινοπαθών παιδιών δέχεται ισχυρό πλήγμα όταν ξεκινούν οι χημειοθεραπείες και οι ακτινοβολίες διακόπτουν την παραγωγή οιστραδιόλης και προγεστερόνης. Στα κορίτσια, η ορμονική έλλειψη οδηγεί σε εκδήλωση συμπτωμάτων εμμηνόπαυσης. Στα αγόρια, εμφανίζεται έλλειψη τεστοστερόνης. Για να προληφθεί η υπογονιμότητα, στα μεν κορίτσια εφαρμόζεται είτε η κρυοσυντήρηση ωαρίων είτε η λήψη ωοθηκικού ιστού. Στα δε αγόρια επιχειρείται κρυοσυντήρηση σπερματοζωαρίων.
Το μέγεθος του πλήγματος που θα δεχθεί η γονιμότητα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: το είδος του καρκίνου, την ηλικία του παιδιού αλλά και το σχήμα της χημειοθεραπείας καθώς κάποιες θεραπείες είναι πιο τοξικές από άλλες. «Οσο πιο κοντά στην εφηβεία είναι το παιδί, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να εμφανιστούν προβλήματα γονιμότητας» εξηγεί ο κ. Καττάμης.
Αυξημένο κίνδυνο για μόνιμη υπογονιμότητα προκαλούν τα λεμφώματα Hodgkin και Non-Hodgkin, η μεταμόσχευση μυελού του οστών (για την αντιμετώπιση της λευχαιμίας) αλλά και ο καρκίνος των οστών (π.χ. σάρκωμα Ewing, το οποίο εμφανίζεται συχνά σε παιδιά από 10 έως 20 ετών).
Πώς γίνεται η διαδικασία
Η ομάδα του Νίκου Βλάχου, προέδρου της Ελληνικής Εταιρείας Διατήρησης της Αναπαραγωγής, διευθυντή στη Β’ Μαιευτική και Γυναικολογική Κλινική του Αρεταίειου Νοσοκομείου και καθηγητή Μαιευτικής-Γυναικολογίας και Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής με μετεκπαίδευση στην Αναπαραγωγική Ενδοκρινολογία στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, είναι για την ώρα η μοναδική που εφαρμόζει τη λήψη ωαρίων και ωοθηκικού ιστού, σε κορίτσια και έφηβες. Από τα 14 έτη του παιδιού και μετά, οι παραπάνω διαδικασίες γίνονται στο Αρεταίειο. Στις μικρότερες ηλικίες, η ομάδα του κ. Βλάχου επισκέπτεται το παιδιατρικό νοσοκομείο, ιδιωτικό ή δημόσιο, όπου παρακολουθείται το παιδί και η διαδικασία πραγματοποιείται εκεί.
Το μέγεθος του πλήγματος που θα δεχθεί η γονιμότητα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: το είδος του καρκίνου, την ηλικία του παιδιού αλλά και το σχήμα της χημειοθεραπείας.
«Αν το κορίτσι έχει έμμηνο ρύση, θα προχωρήσουμε σε λήψη ωαρίων μέσω διέγερσης. Η διαδικασία μπορεί να γίνει από τα 11 έτη. Στις μικρές ηλικίες στόχος είναι να πάρουμε τουλάχιστον 10 ωάρια» εξηγεί ο κ. Βλάχος.
Η διαδικασία διαρκεί δέκα με δεκαπέντε ημέρες και πρέπει να πραγματοποιηθεί πριν ξεκινήσουν οι θεραπείες. Σύμφωνα με τον κ. Βλάχο, πρόκειται για μια εύκολη και ανώδυνη διαδικασία, η οποία πραγματοποιείται με τη μέθοδο της λαπαροσκόπησης. Αν και παρουσιάζει κοινά με την εξωσωματική γονιμοποίηση, χρησιμοποιούνται εξειδικευμένα πρωτόκολλα και φάρμακα για να ελαττώνεται το ορμονικό αποτύπωμα της διαδικασίας. Δεν υπάρχει καμία αρνητική επίπτωση στη βιολογική πορεία της νόσου.
Αν ένα κορίτσι δεν έχει ακόμα έμμηνο ρύση, τότε η ενδεδειγμένη μέθοδος είναι η λήψη και έπειτα κατάψυξη ωοθηκικού ιστού ή και ολόκληρης της ωοθήκης. «Αν γνωρίζουμε ότι η πιθανότητα να καταστραφεί η ωοθήκη είναι 95%, θα την αφαιρέσουμε ολόκληρη. Εχω κάνει λήψη ιστού ακόμα και σε κορίτσι 8 ετών. Στην Ελλάδα, η πρώτη λήψη έγινε πριν από οκτώ χρόνια σε ιδιωτικό νοσοκομείο. Την έκανα τότε σε μια νεαρή γυναίκα γιατί δεν προλάβαινε να μπει σε διέγερση αφού ξεκινούσε αμέσως χημειοθεραπείες. Το σημαντικό πλεονέκτημα αυτής της τεχνικής είναι πως μπορεί να εφαρμοστεί αμέσως μετά τη διάγνωση. Η χημειοθεραπεία αρχίζει την επόμενη κιόλας ημέρα».
Σημειώνεται πως το 2015 είχαν γεννηθεί πέντε παιδιά από επανατοποθέτηση ωοθηκικού ιστού ή ωοθήκης, παγκοσμίως. Σήμερα, αυτά τα παιδιά, έχουν ξεπεράσει τα 300.
Μετά την ολοκλήρωση των θεραπειών και όταν η γυναίκα –πια– θελήσει να τεκνοποιήσει, ο ιστός που έχει καταψυχθεί, επαναμεταμοσχεύεται με την ίδια μέθοδο που έχει γίνει η αφαίρεση.
Στα αγόρια, η διαδικασία της κατάψυξης σπερματοζωαρίων – αφού λήψη ορχικού ιστού δεν μπορεί να γίνει– είναι θεωρητικά πιο εύκολη, λέει ο κ. Καττάμης.
«Ποσοστό 30% προχωρά σε λήψη υλικού»
Το στενό παράθυρο χρόνου που πρέπει να ληφθούν οι αποφάσεις για τις παραπάνω διαδικασίες είναι, σύμφωνα με τον κ. Βλάχο, το πιο κρίσιμο από όλα τα στάδια. Ο παιδοογκολόγος οφείλει να ενημερώσει άμεσα τους γονείς. Δυστυχώς όμως, όπως μας λέει, αυτό δεν γίνεται ακόμα σε ικανοποιητικό βαθμό, με αποτέλεσμα πολλοί γονείς να αγνοούν τις εξελίξεις της επιστήμης.
Το 2015 είχαν γεννηθεί πέντε παιδιά από επανατοποθέτηση ωοθηκικού ιστού ή ωοθήκης, παγκοσμίως. Σήμερα, αυτά τα παιδιά έχουν ξεπεράσει τα 300.
«Οι περισσότεροι παιδοογκολόγοι και ειδικά αυτής της “παλιάς σχολής” παραβλέπουν την ενημέρωση ή ακόμα χειρότερα δεν έχουν ασχοληθεί με το θέμα. Στα συνέδρια δεν μιλάμε για το θέμα, δεν γίνεται networking ανάμεσα στους γιατρούς των δύο ειδικοτήτων. Τα παιδιά στην περιφέρεια έχουν μικρή πρόσβαση σε αυτές τις τεχνικές. Πολλές μελέτες από το εξωτερικό δείχνουν πως οι γονείς που δεν προχώρησαν, είναι γιατί δεν γνώριζαν. Πια, στο εξωτερικό θεωρείται κακή πρακτική να μην ενημερώσεις. Αλλωστε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες αυτές οι διαδικασίες εφαρμόζονται με επιτυχία εδώ και μια δεκαετία» σημειώνει ο κ. Βλάχος.
«Αυτό που χρειάζεται είναι η διασύνδεση ανάμεσα σε παιδοογκολόγους και γυναικολόγους. Το σωστό είναι να γίνονται όλα σε μια κλινική» λέει με τη σειρά του και ο κ. Καττάμης και προσθέτει ότι η πληρωμή των φαρμάκων διέγερσης από τα ταμεία, τα οποία κοστίζουν 800 ευρώ, καθυστερεί σημαντικά.
«Αυτομάτως κάποια παιδιά αποκλείονται» τονίζει. Το κόστος της φύλαξης των ωαρίων/ σπερματοζωαρίων, η οποία μπορεί να διαρκέσει ως και 20 χρόνια μέχρι να θελήσει ο/η δότης/τρια να κάνει χρήση του υλικού, είναι δωρεάν, λέει κ. Βλάχος, είτε το παιδιατρικό νοσοκομείο είναι δημόσιο είτε ιδιωτικό. Δωρεάν πραγματοποιούνται φυσικά και οι εγχειρήσεις/λήψη υλικού στο Αρεταίειο νοσοκομείο.
Σύμφωνα πάντως με τον κ. Καττάμη, αν και με αργό ρυθμό, ολοένα και περισσότεροι γονείς επιλέγουν για τα παιδιά τους τις παραπάνω διαδικασίες. «Από τα 100 με 150 παιδιά που παρακολουθούμε ετησίως στην Ογκολογική Μονάδα του Παίδων Αγία Σοφία, ένα 30% προχωρά σε λήψη υλικού».
Οσο για τα ίδια τα παιδιά, καταλαβαίνουν απόλυτα γιατί γίνονται αυτές οι διαδικασίες και συνεργάζονται πολύ καλά με τους γιατρούς. «Εχουμε μιλήσει με 13χρονα που έχουν προχωρήσει σε σεξουαλική επαφή. Μας το εξομολογούνται γιατί θέλουν να μιλήσουν. Οι γονείς τους όμως, πολλές φορές, δεν το γνωρίζουν» λέει ο κ. Βλάχος.
Ο κύριος λόγος είναι ότι όλα τα παραπάνω παραμένουν σε μεγάλο βαθμό θέμα ταμπού. «Δεν είναι παράλογο εκ μέρους τους. Η διαχείριση των συναισθημάτων είναι ήδη έντονη και δύσκολη λόγω του καρκίνου, όταν ξεκινά η συζήτηση για τη γονιμότητα» εξηγεί ο κ. Βλάχος.
Κατά τον ίδιο, αυτό που χρειάζεται είναι συνολική και εκτεταμένη ενημέρωση των γονιών για τα θέματα υγείας των παιδιών και όχι μόνο για το συγκεκριμένο. «Ούτε στο εμβόλιο για τον HPV που για κορίτσια και αγόρια ξεκινάει από τα 9 έτη έχουμε καλές επιδόσεις στη χώρα μας. Και μιλάμε για εμβόλιο που μηδενίζει τις πιθανότητες για καρκίνο του τραχήλου. Και όμως, οι γονείς παραμένουν σκεπτικοί».