«Τα ντοκιμαντέρ εξελίσσονται και πειραματίζονται πολύ σε επίπεδο εικόνας, και αυτό το βρίσκω φοβερά ενδιαφέρον. Στο τέλος, όμως, αυτό που μετράει δεν είναι απλώς μια ωραία ποπ εικόνα. Αυτό που αποζητάς είναι η σύνδεση του θεατή με το περιεχόμενο. Αν η εικόνα συντελεί σε αυτή τη σύνδεση, τότε κάτι έχει γίνει σωστά», λέει στην «Κ» ο Αλέξανδρος Μερκούρης, ο νεότερος από τους τρεις σκηνοθέτες της μίνι σειράς ντοκιμαντέρ του Στάθη Καλύβα «Καταστροφές και Θρίαμβοι» (οι άλλοι δύο είναι ο Ανδρέας Αποστολίδης και ο Γιούρι Αβέρωφ).
Στις αρχές Ιανουαρίου του 2022 το ελληνικό κοινό παρακολούθησε μέσα από την τηλεοπτική συχνότητα του ΣΚΑΪ το πρώτο επεισόδιο του ντοκιμαντέρ, που αμέσως απέσπασε ιδιαίτερα θετικές κριτικές. Και στις επτά ενότητες ιστορικών διαδρομών της χώρας παρουσιάστηκαν τα τότε μεγαλεπήβολα σχέδια, οι καταστροφές καθώς και οι θρίαμβοι που τις διαδέχθηκαν. Ετσι και τώρα, μελετώντας το παρελθόν, προσπαθούμε να φανταστούμε το μέλλον της πατρίδας. Κεντρικό θέμα της σειράς είναι το κρίσιμο ερώτημα για τον τρόπο με τον οποίο μπορέσαμε να μεταβούμε από τις καταστροφές στους θριάμβους, και οι απαντήσεις στην ερώτηση αυτή συχνά αιφνιδιάζουν.
Ως προς τη δομή του, το «Καταστροφές και Θρίαμβοι», που βασίστηκε στο ομώνυμο βιβλίο του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στην Οξφόρδη κ. Καλύβα, δεν ακολουθεί την κλασική συνέχεια ενός ντοκιμαντέρ, με τις ενότητες του κάθε επεισοδίου να εξελίσσονται με παλινδρομική αφήγηση μεταξύ των γεγονότων, των αιτίων τους και των οφελών της επόμενης ημέρας. Πώς, όμως, στήθηκε αυτό το πρότζεκτ; «Η πρώτη σκέψη όταν ξεκινήσαμε να δουλεύουμε πάνω στη σειρά ήταν το πώς θα μεταφέρουμε ένα βιβλίο σε ντοκιμαντέρ επτά τηλεοπτικών επεισοδίων, μιας και ένα τηλεοπτικό προϊόν έχει διαφορετικές απαιτήσεις από τον γραπτό λόγο. Πιστεύω πως η σεναριακή ομάδα και ο ίδιος ο Στάθης Καλύβας βρήκαν δημιουργικούς τρόπους για να βγει ένα άρτιο, κατανοητό και πλούσιο σε περιεχόμενο αποτέλεσμα», εξηγεί ο κ. Μερκούρης, του οποίου η συνεργασία με τον παρουσιαστή της σειράς έγινε μέσω της εταιρείας παραγωγής Anemon. «Από την αρχή είχαμε αποφασίσει ότι η οπτική ταυτότητα θα παίξει κυρίαρχο ρόλο στη σειρά, θα αποτελέσει μέρος της αφήγησης. Θέλαμε η οπτική ταυτότητα να αφορά το σήμερα και να μην εγκλωβιστεί σε γνώριμα, κλασικά μονοπάτια».
Πόσο σύγχρονη μπορεί να είναι μια ιστορική σειρά ντοκιμαντέρ όπως αυτή, που δημιουργείται σήμερα για την τηλεόραση; «Αρχικά το περιεχόμενο θα πρέπει να ανταποκρίνεται στην εποχή του, να αφορά τον θεατή του 2022. Πέρα από αυτό, σε επίπεδο παραγωγής ο θεατής έχει πλέον πρόσβαση σε νέες, μεγάλες παραγωγές από όλο τον κόσμο. Από την άνεση του καναπέ του μπορεί να παρακολουθήσει τα πιο σύγχρονα και πειραματικά έργα», εξηγεί ο σκηνοθέτης.
Θέλαμε η οπτική ταυτότητα του ντοκιμαντέρ «Καταστροφές και Θρίαμβοι» να αφορά το σήμερα και να μην εγκλωβιστεί σε γνώριμα, κλασικά μονοπάτια.
Το περιεχόμενο της σειράς παρουσιάζεται μέσα από τη χρήση της εικόνας με τρόπο που να μη «βαραίνει» τον θεατή, κάτι που βοήθησε σαφώς στο να την αγκαλιάσει περισσότερος και νεότερος κόσμος. «Αυτή ήταν η πρόκληση για εμένα σε αυτή τη σειρά ντοκιμαντέρ. Το πώς παρουσιάζεις μια ιστορία 200 χρόνων με τόσο πυκνό περιεχόμενο έχοντας μια σύγχρονη οπτική ταυτότητα. Δουλέψαμε πολύ με τις έννοιες του χώρου και του χρόνου. Οι χώροι που έγιναν τα γυρίσματα δεν είναι απλώς το φόντο της σειράς. Είναι τοπία που λένε τα ίδια μια παράλληλη ιστορία. Και έχει το καθένα μια δική του να διηγηθεί. Επειτα, όλοι οι άνθρωποι που συναντήσαμε στο ντοκιμαντέρ γίνονται, μέσω της κινηματογράφησης, κομμάτι του χώρου που τους φιλοξενεί. Θελήσαμε επίσης να αναδείξουμε κτίρια, τοποθεσίες και τοπία που μπορεί να διασχίζουμε καθημερινά αλλά σπάνια στεκόμαστε να παρατηρήσουμε. Ξεγλιστρούν για κάποιο λόγο από το βλέμμα μας. Ετσι, σε στιγμές πατήσαμε “pause” στην αφήγηση και δώσαμε χρόνο στον θεατή να τα παρατηρήσει».
Φυσικά, από τη δημιουργία του εγχειρήματος δεν έλειψαν οι δυσκολίες, καθώς τα επεισόδια γυρίστηκαν μέσα στην πανδημία. «Από πλευράς σκηνοθεσίας αυτή ήταν η βασική πρόκληση. Τα γυρίσματα έγιναν σε συνθήκες lockdown και η αίσθηση ότι καταγράφεις εικόνες μιας χώρας που μοιάζει ακατοίκητη ήταν πρωτόγνωρη. Ετσι βρεθήκαμε άθελά μας να κινηματογραφούμε μια ακόμη ιστορική περίοδο για τη χώρα, αυτή της πανδημίας. Αυτό που θυμάμαι πιο έντονα είναι να κάνουμε γύρισμα στην πλατεία Συντάγματος στις 10 το βράδυ και να είμαστε ολομόναχοι, να περπατάμε σε μια πλατεία που θύμιζε σκηνικό. Θα είχε ενδιαφέρον να βάλουμε όλα αυτά τα απόκοσμα πλάνα ερημιάς το ένα μετά το άλλο. Φανερώνουν από μόνα τους την ιστορία της πανδημίας χωρίς καν να χρειάζεται αφήγηση», λέει ο κ. Μερκούρης.
«Η εικόνα με μαγνητίζει»
Ο σκηνοθέτης και ανεξάρτητος κινηματογραφιστής έχει δημιουργήσει μεγάλη σειρά από μικρού μήκους ντοκιμαντέρ και φιλμ γύρω από την αρχιτεκτονική, το περιβάλλον, τη διατροφή κ.ά. «Με ενδιαφέρουν οι άνθρωποι και τα τοπία τους. Κάθε έργο έχει διαφορετικές ανάγκες, αλλά ο άξονας αυτός παραμένει σε όλα». Οσον αφορά τη σημασία της εικόνας, το οπτικοακουστικό storytelling, ο κινηματογραφιστής τονίζει: «Είναι προφανές ότι η εικόνα έχει μεγάλη δύναμη σήμερα. Βλέπουμε τόσες ιστορίες να οπτικοποιούνται για να φτάσουν σε ένα ευρύτερο κοινό. Προσωπικά η εικόνα με μαγνητίζει. Προσπαθώ να την προσεγγίζω με σεβασμό και με παρατήρηση».
Μετά το «Καταστροφές και Θρίαμβοι» ο ταλαντούχος σκηνοθέτης σχεδιάζει και υλοποιεί ήδη τα επόμενα επαγγελματικά του βήματα. «Είμαστε στα γυρίσματα ενός επιστημονικού ντοκιμαντέρ που αφορά τη μεσογειακή διατροφή στο σήμερα. Συνεργάζομαι και σε αυτό το έργο με την Anemon, την εταιρεία παραγωγής της σειράς “Καταστροφές και Θρίαμβοι”, σε συμπαραγωγή με το κανάλι Arte».