Η πρώτη δυσκολία με τη Βανέσα Ρεντγκρέιβ είναι η περιγραφή. Τι να πεις που δεν έχει ήδη καταγραφεί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, από την παρουσία της στο θέατρο και στον κινηματογράφο, τις πολιτικές απόψεις της, την κοινωνική δράση της. Δεν ήταν χωρίς μεγάλο τίμημα για την ίδια η ένταξή της στο Workers’ Revolutionary Party (δεκαετία του ’70), η δημόσια υποστήριξή της στον IRA, στους Παλαιστινίους, στους Τσετσένους αυτονομιστές, ο διαρκής αντιρατσιστικός αγώνας της. Παράλληλα, είναι η ηθοποιός που έχει βραβευθεί με Οσκαρ, Εμμυ, Τόνι, Χρυσή Σφαίρα, που έχει αποσπάσει αναρίθμητες διακρίσεις.
Η δεύτερη δυσκολία προκύπτει με τη συνάντηση. Ο,τι έχεις διαβάσει, ακούσει από την ίδια σε τηλεοπτικές συνεντεύξεις ή δημόσιες εμφανίσεις, δεν αρκεί, αν ο στόχος είναι μια «δημοσιογραφική» συνέντευξη. Γιατί η Βανέσα Ρεντγκρέιβ απεχθάνεται τις συνεντεύξεις, το δηλώνει με κάθε ευκαιρία, απαιτεί αυξημένη προσοχή από τον συνομιλητή της στην επιλογή και χρήση των λέξεων, αμφισβητεί την «αλήθεια» που προέρχεται από την ενημέρωση. Εμπιστεύεται την καταγεγραμμένη Ιστορία, δεν θεωρεί τίποτα πρωτοφανέρωτο. Από την 79χρονη grande dame, την οποία ο Τένεσι Ουίλιαμς είχε χαρακτηρίσει «τη μεγαλύτερη ηθοποιό της εποχής μας», δεν εκμαιεύεις χαριτωμένες ή ελκυστικές ατάκες.
Ηρθε στην Ελλάδα τον Ιανουάριο, προσκεκλημένη της Μιμής Ντενίση και του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού για να δει την παράσταση «Σμύρνη μου αγαπημένη». Θα πρωταγωνιστήσει σε ταινία για τη Σμύρνη το σενάριο της οποίας γράφουν η Μιμή Ντενίση με τον Μάρτιν Σέρμαν. Το ίδιο διάστημα επισκέφτηκε το Ελληνικό και τον Ελαιώνα. Ηρθε και πριν από δύο εβδομάδες ως τιμώμενο πρόσωπο στη βραδιά απονομής των βραβείων της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου στη Στέγη Γραμμάτων. Απαραίτητα στο πλευρό της, σε όλες τις εμφανίσεις της, η Μιμή Ντενίση, στενή φίλη της, σταθερός δεσμός της με την Ελλάδα. Στο σπίτι της, εξάλλου, συναντηθήκαμε, μεσημέρι Τρίτης 29 Μαρτίου, μία ημέρα μετά τα βραβεία και τον «πύρινο» λόγο της. Το κοινό την υποδέχθηκε όρθιο, χειροκροτώντας διαρκώς: «Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν ανοίξει την πόρτα της Αποκάλυψης. Στη δεκαετία του ’30 η βρετανική κυβέρνηση ήταν ανάμεσα στις κυβερνήσεις που αρνήθηκαν βίζες στους Εβραίους. Ανθρωποι πέθαναν στα στρατόπεδα γιατί η βρετανική κυβέρνηση έκλεισε τα σύνορα. Σήμερα, η ίδια ιστορία συνεχίζεται. Οι πρόσφυγες είναι μητέρες, πατέρες, αδέλφια. Είναι άνθρωποι. Είστε φανταστικοί οι Ελληνες που το θυμάστε. Ντροπή σου Ευρώπη που δεν το θυμάσαι κι εσύ».
Η Βανέσα Ρεντγκρέιβ είναι μπροστά μου, κρατώντας ένα ποτήρι κόκκινο κρασί με πάγο. Στη μικρή ομήγυρη, εκτός από την οικοδέσποινα Μιμή Ντενίση και τη γραμματέα της Νατάσα, είναι ο Βρετανός θεατρικός συγγραφέας Μάρτιν Σέρμαν. Το γεύμα και η κουβέντα εκτυλίσσονται παράλληλα.
Επισημαίνω ότι στην Ελλάδα πρωταγωνιστεί, μεταξύ άλλων, και η συζήτηση περί «πολυπολιτισμικότητας», περί της επιτυχημένης ή όχι ενσωμάτωσης των μεταναστών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. «Οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να αποφασίσουν. Δεν πρέπει να πιέζονται. Εγώ είμαι ελεύθερη να αποφασίζω ό,τι θέλω. Γιατί να μην ισχύει το ίδιο και με τους μετανάστες και πρόσφυγες;», απαντά η Βανέσα Ρεντγκρέιβ.
Συνεχίζω: «If they…», διαπράττοντας το πρώτο σφάλμα. «Ποιοι είναι “αυτοί”, Μαρία; Σε ποιους αναφέρεσαι;». Αντιλαμβάνομαι ότι πρέπει να μιλάω πάντα για «πρόσφυγες» ή «μετανάστες», πως η ευαισθησία της και οι «κεραίες» της στο θέμα αυτό είναι εξαιρετικά ασκημένες.
«Πόσο έχει αλλάξει η τρομοκρατία την Ευρώπη;», περνάω σε άλλο θέμα. «Υπάρχει εδώ και δεκαετίες στην Ευρώπη, δεν είναι καινούργιο πρόβλημα», υπογραμμίζει. «Γνωρίζω τον φασισμό. Τον έχω δει. Γνωρίζω πως νέοι άνθρωποι έλκονται από αυτόν. Κι όταν λέω γνωρίζω, το λέω γιατί διαβάζω ιστορία. Ιστορία διαφορετικών χωρών. Πώς αναδύθηκε το φαινόμενο. Μερικοί Ιρλανδοί άρχισαν να βάζουν βόμβες σε παμπς και να σκοτώνουν ανθρώπους. Πάει πολύς καιρός. Πώς συνέβη αυτό; Δεν παριστάνω τον ειδικό. Είμαι απλώς κάποιος άνθρωπος που μελετάει και προσπαθεί να καταλάβει καλύτερα. Πρέπει οι άνθρωποι να διαβάζουν, να ενημερώνονται για να μπορούν να έχουν άποψη… Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι η τρομοκρατία δεν προέκυψε ξαφνικά. Τη βλέπαμε να έρχεται, την εκτρέφαμε και την εκτρέφουμε εδώ και πολύ καιρό. Στη Βρετανία είχαμε πολλές τρομοκρατικές επιθέσεις για χρόνια».
Τι θα βοηθούσε στην αντιμετώπισή της; Εδώ, μάλλον με αιφνιδιάζει: «Θα βοηθούσε η μεγαλύτερη αστυνόμευση. Η απάντησή μου είναι περισσότερη αστυνομία, που θα πληρώνεται κατάλληλα».
Η Μαρία Κάλλας μου είχε δώσει μια πολύ καλή συμβουλή
«Είναι σκληρά επαγγέλματα του δημοσιογράφου και του ηθοποιού. Θα έπρεπε να αμείβονται και κατάλληλα, με ασφαλή συμβόλαια. Οι εφημερίδες είναι στα χέρια συγκεκριμένων ανθρώπων, με συγκεκριμένες πολιτικές αντιλήψεις που δεν θέλουν πάντα να έρχεται η αλήθεια στο φως… Business is business…», υποστηρίζει η Βανέσα Ρεντγκρέιβ.
– Είναι το θέατρο business; Σε κάποια συνέντευξή σας διάβασα ότι ζείτε σε ένα μικρό, υποθηκευμένο, διαμέρισμα. Eχετε δώσει χρήματα στο θέατρο και στην πολιτική.
– Το έκανα για το θέατρο. Δεν μετανιώνω. Δεν έχω μετανιώσει. Επιχειρηματικά δεν ήταν η πιο έξυπνη πράξη της ζωής μου, αλλά δεν γεννήθηκα για να είμαι έξυπνη επιχειρηματίας, να έχω αυτήν την ικανότητα.
– Eχετε πει ότι αν δεν ήσασταν ηθοποιός θα ήσασταν δασκάλα…
– Ναι. Το έλεγα αυτό ώς τη στιγμή που συνειδητοποίησα ότι, ευτυχώς για τον κόσμο, δεν έγινα δασκάλα! Δεν είμαι καλή δασκάλα ηθοποιών, που είναι και το μόνο πράγμα το οποίο θα μπορούσα να διδάξω. Οταν το δοκίμασα, όμως, διαπίστωσα ότι δεν μπορούσα να οδηγήσω τον ηθοποιό να βρει τον δρόμο του. Στη ζωή μου είχα πολύ απαιτητικούς δασκάλους, όπως τον πατέρα μου (σ.σ.: Σερ Μάικλ Ρεντγκρέιβ) και τη δασκάλα του μπαλέτου, μια εξαιρετική χορεύτρια η ίδια. Εβαζε τις φωνές, ήταν απαιτητική, αλλά για μένα, ίσως όχι για όλους, εκείνη την εποχή, ήταν ό,τι καλύτερο. Αυτή μου έμαθε ότι το καλό δεν είναι αρκετά καλό. Πρέπει να στοχεύουμε στο καλύτερο. Υστερα παντρεύτηκα κάποιον (σ.σ.: τον σκηνοθέτη Τόνι Ρίτσαρντσον) που υποστήριζε το ακριβώς αντίθετο: ότι η τελειότητα δεν είναι ο στόχος.
– Στην τελετή απονομής του τιμητικού βραβείου BAFTA «για την εξαιρετική συνεισφορά της στον κινηματογράφο», πριν από πέντε χρόνια, αναφερθήκατε στη Μαρία Κάλλας και σε κάτι που σας είχε πει.
– Μου είχε πει: δεν έχεις παρά την αλήθεια των συναισθημάτων σου. Οι σκέψεις και ο ήχος της φωνής ακολουθούν. Μου είχε πει ότι αν η αλήθεια της στιγμής την οδηγεί να τραγουδήσει φάλτσα, θα τραγουδήσει φάλτσα, γιατί είναι ο χαρακτήρας που «φαλτσάρει». Επιστρέφω συχνά σ’ αυτό, γιατί μου είχε φανεί πολύ καλή συμβουλή. Εχει να κάνει με το «η τελειότητα δεν είναι ο στόχος».
– Θυμάστε κάτι από τον Ευριπίδη ή την Ανδρομάχη που είχατε υποδυθεί στις «Τρωάδες»;
– Οχι, δυστυχώς. Γενικώς δεν θυμάμαι. Ο πατέρας μου μπορούσε να απαγγείλει ένα μεγάλο μέρος από τον Σαίξπηρ, ακόμη και όταν υπέφερε από Πάρκινσον. Θυμόταν όλον τον «Ληρ».
– Τι κάνετε καλύτερα απ’ όλα;
– Acting, I suppose.
Εμείς τι κάνουμε για να βοηθήσουμε έναν ηγέτη να κάνει το σωστό;
«Οχι, σας παρακαλώ, δεν μπορώ να σπαταλήσω τον χρόνο μου μιλώντας για τον Τραμπ. Είναι πολύτιμος. Εξαιρέστε με από αυτήν τη συζήτηση. Σας παρακαλώ!..». Η κουβέντα στο τραπέζι περιστρέφεται γύρω από τους υποψήφιους για το προεδρικό χρίσμα στην Αμερική. Η Βανέσα Ρεντγκρέιβ αρνείται και να αναφερθεί στον Ντόναλντ Τραμπ. Πριν φτάσουμε όμως στις αμερικανικές εκλογές, προηγήθηκε το δημοψήφισμα για το Brexit. Δήλωσε ότι δεν έχει αποφασίσει ακόμα τι θα κάνει. Αν θα ψηφίσει υπέρ ή κατά. Ομως, κατά τη γνώμη της, δεν είναι αυτό μεγάλο θέμα. Και απαριθμεί αυτά που η ίδια θεωρεί «μεγάλα θέματα» της εποχής μας: «Η παιδική φτώχεια. Η φτώχεια είναι ένα τεράστιο πρόβλημα. Οι άνθρωποι δεν έχουν να φάνε. Είτε βρίσκονται σε ευρωπαϊκή χώρα όπως η Ελλάδα είτε στην Αφρική. Η φτώχεια δεν είναι φυσική καταστροφή, είναι κατασκεύασμα του ανθρώπου. Ομως είναι λάθος να προσπαθούμε να έχουμε άποψη για όλα… Να σκεφτόμαστε, ναι. Αλλά να διατυπώνουμε και δημόσια άποψη; Δείτε τη Μιμή (Ντενίση). “Μιλάει” με την παράστασή της. Μας λέει να μην ξεχνάμε. Παρά τα διαβάσματά μου, δεν είχε τύχει ποτέ να ασχοληθώ με την καταστροφή της Σμύρνης, τον τρόμο και τις θηριωδίες. Εχω διαβάσει για γενοκτονίες αλλά ποτέ για τη Σμύρνη… Πόσες κυβερνήσεις έχουν βάψει με αίμα τα χέρια τους!».
Αν τη χαρακτηρίσει κανείς «ακτιβίστρια», το αρνείται. Είναι ανθρωπίστρια όχι ακτιβίστρια. «Οι ακτιβιστές δεν σκέφτονται. Είναι τόσο απλό», συνοψίζει.
«Πρόσφατα ακτιβιστές στην Ειδομένη παρέσυραν τους πρόσφυγες σε πολύ επικίνδυνα μονοπάτια», σχολιάζω. «Μη μου λέτε πράγματα που έχετε διαβάσει». Της εξηγώ τι εννοώ. «Τότε μιλάτε για προβοκάτορες όχι για ακτιβιστές. Αυτό σκέφτομαι. Το θέμα δεν είναι ο τίτλος που έχουν αλλά ο τρόπος που ενεργούν».
«Εχει λύσεις η Αριστερά για τον κόσμο σήμερα;», αποτολμώ την ερώτηση. «Ποια είναι Αριστερά; Προσδιορίστε…», η αντίδραση της Βανέσα Ρεντγκρέιβ. «Η ελληνική κυβέρνηση, για παράδειγμα, αυτοπροσδιορίζεται ως Αριστερά», απαντώ. «Μη μου λέτε τι νομίζουν ότι είναι αλλά τι κάνουν… Δεν μπορώ να ξέρω γιατί δεν ζω εδώ. Μπορώ να σας μιλήσω όμως για τη Βρετανία. Για τη Θάτσερ. Τότε που οι φεμινίστριες πίστευαν ότι μια γυναίκα πρωθυπουργός θα δώσει λύσεις στα προβλήματα. (Χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι, αναφωνώντας «Ω Θεέ μου!…»). Πόσες κυβερνήσεις πέρασαν συμπεριλαμβανομένης της κ. Θάτσερ;… Δεν ξέρω. Νομίζω οκτώ. Τζον Μέιτζορ, Τόνι Μπλερ, Γκόρντον Μπράουν (μετράει)… Τι έκαναν όλοι αυτοί για εμάς; Αναρωτιέμαι. Δεν περιμένω απάντηση. Ξέρω ότι μας οδήγησαν στην καταστροφή. Υπάρχει κάποιο κόμμα που θα μπορούσε να αλλάξει την κατάσταση; Αυτή τη στιγμή, στη χώρα μου τουλάχιστον, θα έλεγα όχι. Υπάρχουν άξιοι άνθρωποι αλλά δεν φτάνουν. Αν θα μπορούσε να υπάρξει κάτι τώρα; Υπάρχουν άνθρωποι γύρω από τον Τζέρεμι Κόρμπιν (σ.σ. επικεφαλής των Εργατικών) ιδεαλιστές, καλοί, που θέλουν να κάνουν τα πράγματα σωστά αλλά δεν είμαι σίγουρη ότι μπορούν να το πετύχουν. Εύχομαι να μπορούσα να βοηθήσω, να βρω ένα τρόπο να βοηθήσω. Θυμάμαι την ευφυή απάντηση ενός στενού φίλου όταν τον ρώτησαν για τον Ομπάμα: “Πιστεύω ότι δεν τον έχουν στηρίξει αρκετά”. Ο Ομπάμα είναι ηγέτης. Κι όλοι θέλουν από έναν ηγέτη να κάνει το σωστό. Αλλά δεν αναρωτιόμαστε: εμείς τι κάνουμε για να βοηθήσουμε να κάνει το σωστό…».
Οι συμβουλές των γιαγιάδων
Ηταν ένας 10λεπτος μονόλογος, τον οποίο δεν διέκοψε κανείς στο τραπέζι. Την παρατηρώ. Η Μέριλ Στριπ την είχε χαρακτηρίσει «ωραία, δυνατή και γενναία» σε μια εκδήλωση προς τιμήν της. Θα πρόσθετα: αγέρωχη παρότι συντετριμμένη από τις απώλειες. Ετοιμάζεται να υποδυθεί τη Βασίλισσα Μαργαρίτα δίπλα στον Ρέιφ Φάινς «Ριχάρδο ΙΙΙ» στο θέατρο «Αλμέιντα».
«Νιώθετε ποτέ κουρασμένη με όσα αντιμετωπίζετε;», ρωτώ. «Κουρασμένη;», εξανίσταται. «Πώς μπορώ να το πω εγώ αυτό όταν γυναίκες κουβαλούν τα παιδιά τους χιλιάδες χιλιόμετρα. Ούτε μου περνάει από το μυαλό να πω ότι είμαι κουρασμένη».
«Γράφετε κάποιο βιβλίο που δεν είναι μυθιστόρημα;» «Ναι, ακόμη… κρατάω διαρκώς σημειώσεις». Το περιεχόμενο είναι μυστικό. Περιορίζεται να πει: «Είμαι στην ηλικία που είμαι, έχω πέντε εγγόνια. Οι γιαγιάδες αντιλαμβάνονται τα πράγματα με ιδιαίτερο τρόπο. Οι συμβουλές μπορεί να είναι χρήσιμες. Το καταπληκτικό με τους νέους ανθρώπους είναι ότι μπορούν να μη λάβουν υπόψη τους τις συμβουλές. Τις χρειάζονται αλλά έχουν χρόνο μπροστά τους. Η εμπειρία αποκτιέται στον χρόνο, η συμβουλή μπορεί να είναι ανεκτίμητη. Μπορεί, δεν είναι υποχρεωτικό». «Μεγαλώνοντας, αλλάζετε; Ως χαρακτήρας, ως ηθοποιός;». Μικρή παύση. «Υπάρχουν συνήθειες, τάσεις, επιθυμίες, που καθώς μεγαλώνεις ενισχύονται ή υποχωρούν, λάθη που προσπαθείς να διορθώσεις. Κι εγώ έχω κάνει πολλά λάθη αλλά δεν έχω πια αρκετό χρόνο για να τα διορθώσω. Πιθανόν όχι αρκετό. Τα παιδιά μου προσπαθούσαν πάντα να με διορθώσουν. Ηταν μεγάλη βοήθεια. Τώρα βασίζομαι στους φίλους… ακόμη κι αν κάθονται δίπλα μας και απλώς παρατηρούν.
Γυρνάει, κοιτάει τρυφερά τον Μάρτιν Σέρμαν και γέρνει στον ώμο του.
Η συνάντηση
Συναντηθήκαμε στο σπίτι της Μιμής Ντενίση. Η Βανέσα Ρεντγκρέιβ είχε ξαπλώσει λίγο να ξεκουραστεί από το πρωινό γύρισμα του σποτ για τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα. Η Μιμή Ντενίση μου λέει πως πρόκειται να δώσει μια σειρά από παραστάσεις με το έργο της «Σμύρνη μου αγαπημένη», διαθέτοντας τα έσοδα για τον ίδιο σκοπό. Στο υποδειγματικά στρωμένο μεσημεριανό τραπέζι δέσποζε μια μεγάλη πιατέλα με λαχανοντολμάδες, μαγειρεμένους από τη μητέρα της κ. Ντενίση. «Delicious!» ήταν το ανυπόκριτο, κοινό, σχόλιο. Μια αγγουροντομάτα με κάπαρη και κρασί συμπλήρωναν το γεύμα. Για επιδόρπιο μικρά σιροπιαστά γλυκά που η Βανέσα Ρεντγκρέιβ τίμησε δεόντως.
Oι σταθμοί της
1937
Γεννιέται στο Λονδίνο.
1962
Παντρεύεται τον σκηνοθέτη Τόνι Ρίτσαρντσον.
1963
Γεννιέται η κόρη της, ηθοποιός, Νατάσα Ρίτσαρντσον, που βρίσκει τραγικό θάνατο το 2009 ύστερα από πτώση της στο σκι.
1965
Γεννιέται η δεύτερη κόρη της, επίσης ηθοποιός, Τζοέλι Ρίτσαρντσον.
1967
Γνωρίζει τον Φράνκο Νέρο στα γυρίσματα του «Κάμελοτ».
1969
Γεννιέται ο γιος τους, σεναριογράφος και σκηνοθέτης, Κάρλο Γκάμπριελ Νέρο.
1977
Παραλαμβάνοντας το Οσκαρ για την ερμηνεία της στην «Τζούλια» του Φρεντ Τσίνεμαν, ο λόγος της αφήνει εποχή, προκαλώντας πολλές αντιδράσεις. Αποθεώνει τον ηρωισμό των Εβραίων «ενάντια στον φασισμό» διαχωρίζοντάς τον από τον «σιωνιστικό χουλιγκανισμό».
1995
Διορίζεται Πρέσβειρα Καλής Θελήσεως της UNICEF.
2010
Βραβείο BAFTA για τη συνολική προσφορά της στον κινηματογράφο.