Ο Αναγνώστης Αγελαράκης στέκεται μπροστά σε ένα αντίγραφο σκελετού Νεάντερταλ στο εντυπωσιακό Spitzer Hall στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης. «Λοιπόν, θέλω να παρατηρήσετε προσεκτικά το κρανίο του και κυρίως τα οστά του. Κοιτάξτε τη λεκάνη του, τα ζυγωματικά, τα ρωμαλέα μέλη του. Μοιάζουν με εκείνα του Homo sapiens; Σε αυτές τις ανατομικές διαφορές, στον σκελετό, κρύβονται πολλά μυστικά για την εξέλιξη του είδους μας, για την επιβίωση, για την ίδια μας τη ζωή», λέει σε καμιά εικοσαριά φοιτητές που τον έχουν περικυκλώσει και τον ακούν ευλαβικά.
Την εντυπωσιακή διάλεξή του απολαμβάνω κι εγώ, καθώς ο μόνος ελεύθερος χρόνος του για συνέντευξη ήταν ακριβώς μετά την εκπαιδευτική επίσκεψη σε ένα από τα εμβληματικότερα μουσεία των ΗΠΑ.
Ο τακτικός καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Ανθρωπολογίας του Adelphi University έχει ειδικευτεί στην αρχαιολογική ανθρωπολογία και την ιατροδικαστική ανθρωπολογία. Κοντολογίς, συγκεράζει δύο διαφορετικές ιδιότητες που κάνουν το βλέμμα του μοναδικό: εξετάζει ανθρώπινα οστά με τη γνώση του ιατρού και του αρχαιολόγου μαζί. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο πως μέσα στα τελευταία τριάντα χρόνια είχε την ευκαιρία να μελετήσει σπουδαιότατα ευρήματα όχι μόνον από τον ελλαδικό χώρο, αλλά και από την ανατολική Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή, τη νοτιοδυτική και τη νοτιοανατολική Ασία, την Καραϊβική και τη βορειοανατολική περιοχή των Ηνωμένων Πολιτειών σχετικά με τις πτυχές διαβίωσης και βιολογικής προσαρμογής του ανθρώπου κάτω από διαφορετικές περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνθήκες από την επι-παλαιολιθική εποχή.
Από την Ελεύθερνα της Κρήτης, όπου εξέτασε τα οστά πολεμιστών και πριγκιπισσών της ομηρικής περιόδου, μέχρι τους σκελετούς των Ινδιάνων της Β. Αμερικής του 900 μ.Χ., ο Αγελαράκης έχει σκύψει με απέραντο σεβασμό πάνω σε λείψανα, προσπαθώντας να καταλάβει τον τρόπο που έζησαν αλλά και πέθαναν οι άνθρωποι αυτοί. Ο υπομονετικός παρατηρητής, επίμονος επιστήμονας και χαρισματικός δάσκαλος με καταγωγή από την Ανατολική Θράκη γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Καβάλα. Σπούδασε στην Αυστρία, στη Σουηδία και στις ΗΠΑ, όπου έχει εγκατασταθεί εδώ και δεκαετίες.
«Επαγγελματικά έχω ταχθεί στον άνθρωπο και οι ειδικότητες που έχω, απλώς προσεγγίζουν το ίδιο θέμα από μιαν άλλη σκοπιά», μου λέει σε μια πιο ήσυχη γωνιά του μουσείου, όπου υπάρχει ένα εντυπωσιακότατο ινδιάνικο κανό, ένα μονόξυλο πάνω από 20 μέτρα μήκος. Εχει αφήσει ελεύθερο χρόνο στους φοιτητές του να επισκεφθούν το μουσείο με την τεράστια ποικιλία από την πανίδα και τη χλωρίδα του πλανήτη.
«Μίλησαν στην ψυχή μου»
«Αρχικά ενδιαφερόμουν για την ιατρική. Μια ημέρα επισκέφθηκα το Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας στη Λουντ της Σουηδίας για να ακούσω μια διάλεξη, όταν σπούδαζα εκεί. Δεν είχα κλείσει τα 20 μου χρόνια. Είδα τους κούρους και τις κόρες, τα αρχαία ελληνικά αγάλματα, σε μια περίοδο που μου έλειπε πολύ η πατρίδα. Πραγματικά μίλησαν στην ψυχή μου. Ετσι, τελικά πήρα πτυχίο στην κλασική αρχαιολογία και ευρωπαϊκή εθνολογία για να συνεχίσω σε μεταπτυχιακό επίπεδο περιβαλλοντολογία και ανθρώπινη οικολογία, καθώς και με διδακτορικό τίτλο στην ανθρωπολογία.
»Εκτοτε έχω γίνει ειδικός στη μελέτη του σκελετικού υλικού με έμφαση στη δημογραφία, τη γενετική, την επιδημιολογία και την παθολογία των τραυμάτων. Εξετάζω δηλαδή τα οστά για να τεκμηριώσω εάν ανήκουν σε άνδρα ή γυναίκα, να καταλάβω σε ποια ηλικία πέθαναν, αλλά κυρίως τις συνθήκες της ζωής τους, τις κακουχίες, τις ασθένειες. Ενα μεγάλο μέρος των ανατομικών επιγενετικών χαρακτηριστικών φαίνεται άλλωστε στα δόντια και τα οστά. Παράλληλα, έχω καταπιαστεί ιδιαίτερα με περιπτώσεις ανδρών που έπεσαν στη μάχη, χωρίς βέβαια να παραμερίζω ή να παραμελώ τον σπουδαιότατο ρόλο των γυναικών. Τώρα εργάζομαι εντατικά στα δύο αρχαιότερα πολυάνδρια που έχουν βρεθεί ποτέ στην Ελλάδα, στην Παροικιά της Πάρου, από το τέλος του 8ου αιώνα. Εκεί έχουμε πολλούς πολεμιστές που κάηκαν σε πυρές.
»Το σκελετικό υλικό κάθε ατόμου είναι μοναδικό και δεν μπορεί να αναδημιουργηθεί. Μας ανοίγει μια διάπλατη πύλη στη γνώση. Μέσα από αυτό μαθαίνουμε στην ουσία ποιοι ήταν οι άνθρωποι αυτοί, τα πάντα είναι κωδικοποιημένα στα οστά τους. Και μη νομίζετε ότι, επειδή μας χωρίζουν ολόκληροι αιώνες από αυτούς, είναι μακρινοί μας. Η ανθρωπολογική μελέτη τους φέρνει πολύ πιο κοντά, τους κάνει δικούς μας. Αποκτούμε εικόνα για τις ιδέες τους, τα ήθη και τα έθιμα, τον πολιτισμό τους. Είναι αυτοί που πολέμησαν, ανδραγάθησαν, νομοθέτησαν, έφτιαξαν πόλεις, στοχάστηκαν, διαμόρφωσαν την ηθική που κληρονομήσαμε εμείς», λέει με ένταση ο Αναγνώστης Αγελαράκης.
Βλέπεις τα χνάρια του Ιπποκράτη…
Ποια είναι τα συναισθήματά του όταν αγγίζει τα κόκαλα ενός νεκρού που έφυγε από τη ζωή πριν από χιλιάδες χρόνια; «Φροντίζω να τα παραμερίζω, διότι εκείνη την ώρα πρέπει να είναι κανείς απολύτως συγκεντρωμένος έτσι ώστε να γίνεται σωστά η επιστημονική μελέτη και να βγουν τα αληθινά αποτελέσματα. Και η αλήθεια πηγαίνει μπροστά την επιστήμη. Σίγουρα, πάντως, διακατέχομαι από υπέρμετρο σεβασμό για τον άνθρωπο που εξετάζω. Διότι τα λείψανά του ανήκουν στην παγκόσμια ιστορία και είναι τεράστιο προνόμιο και μεγάλη ευθύνη να μπορεί κάποιος να τα αγγίξει.
»Νομίζω από τις πιο συγκινητικές εμπειρίες μου ήταν στα Αβδηρα της (Ξάνθης) Θράκης, τα οποία εποίκισαν οι Κλαζομένιοι, όταν εξέταζα σκελετούς από νεογέννητα που πέθαναν από ελονοσία ή κακουχίες. Είχα δηλαδή μπροστά μου ανθρώπους που δεν πρόλαβαν να μεγαλώσουν ή μητέρες που πέθαναν στη γέννα από μόλυνση ή άλλες αιτίες. Εξίσου μεγάλη είναι η συγκίνηση και με τους πολεμιστές, καθώς βλέπεις κορμιά γεμάτα τραύματα από πολλές μάχες, με τα οποία πρέπει να πέρασαν όλη τους τη ζωή. Θα υπέφεραν από αυτό που σήμερα λέμε μετατραυματικό στρες».
Δεν είναι, όμως, μονάχα αυτό. «Θυμάμαι και την περίπτωση μιας κοπέλας από τα Αβδηρα, που πρέπει να τραυματίστηκε από βλήμα σφενδόνης στο κεφάλι. Οι συγκαιρινοί της τής έκαναν εγχείρηση στο κρανίο το 640 π.Χ. και κατάφεραν να τη σώσουν! Εχω εξετάσει κι ένα Ρωμαίο του 3ου αιώνα μ.Χ. με μια καταπληκτική χειρουργική επέμβαση στο κεφάλι του. Βλέπεις μπροστά σου τα χνάρια του Ιπποκράτη και σε πιάνει δέος.
Παράλληλα, διαπιστώνουμε την πρόοδο στη φαρμακοποιία με τη χρήση των φυτών, που καταγράφουν τις κατακτήσεις και τις μελέτες του Θεόφραστου. Τη δικής του έμπνευσης ταξινόμηση πήρε πολλούς αιώνες αργότερα ο Κάρολος Λινναίος ο Σουηδός. Μα και τα ταφικά έθιμα, όπως αποτυπώνονται από την τελευταία κατοικία και τα κτερίσματά της, το πώς ξεπροβόδιζαν τους νεκρούς για το μεγάλο ταξίδι. Είναι άλλο ένα τεράστιο κεφάλαιο του ανθρώπινου πολιτισμού.
»Δεν μπορώ, τελικά, να διαλέξω μία ή δύο περιπτώσεις, διότι αισθάνομαι μια σύνδεση με όλους αυτούς που έχω μελετήσει. Ακόμη και όταν με επέλεξαν οι Ινδιάνοι Iroquois να εξετάσω τα οστά των προγόνων τους, προκρίνοντας το δικό μου βιογραφικό ανάμεσα σε πολλά άλλα, ίσως γιατί ήθελαν να εμπιστευτούν κάποιον που έχει πείρα στους δικούς του προγόνους, το έκανα με την ίδια φροντίδα και σεβασμό που θα έδειχνα και σε έναν αρχαίο Ελληνα που έπεσε στη μάχη. Και αυτό είναι κάτι που το συναισθάνθηκαν».
Ομίχλη ατομικότητας
Μπαίνω σε πειρασμό να τον ρωτήσω εάν οι σύγχρονοι Ελληνες έχουν κάποια σχέση με τους αρχαίους, χωρίς βέβαια να αναφέρομαι σε γενετική συγγένεια αλλά σε ψυχικά χαρακτηριστικά. «Μα και βέβαια!» με διακόπτει προτού τελειώσω τη φράση μου. «Οι σημερινοί Ελληνες και Ελληνίδες είναι από τα πλέον πολιτικά όντα που υπάρχουν σήμερα στον πλανήτη και αυτό δεν είναι τυχαίο. Εξακολουθούν να ζουν και να αναπνέουν στην υπέροχη γεωμορφολογία της Ελλάδας και στο ίδιο κλίμα όπου γεννήθηκαν οι θεοί και οι Τιτάνες. Εχουμε στην παράδοσή μας μια γνώση που δεν έχει χαθεί. Ο τόπος μας έχει τραβήξει τα πάνδεινα και αυτό μας έμαθε πώς να διαχειριζόμαστε τα δύσκολα και να φέρνουμε τα πράγματα στα μέτρα μας, να προσαρμόζουμε τους άλλους στον δικό μας πολιτισμό. Ξέρουμε τον κόπο, τον μόχθο, το κόστος σε αίμα και σε δυστυχία. Είμαστε ένας αρχαίος λαός με αρχαία γλώσσα, με βάθος ιστορικού χρόνου. Το πρόβλημά μας είναι ότι δεν μπορούμε να φτιάξουμε συλλογικότητες. Και αυτό συμβαίνει διότι η κακή ηγεσία, η προδοσία, η διαφθορά δεν σπάνιζαν από την αρχαιότητα έως σήμερα. Ετσι καλλιεργείται η δυσπιστία, η πεποίθηση πως καλύτερα να κοιτάξουμε τον εαυτό μας και όχι την πατρίδα. Και τώρα, την εποχή της κρίσης, σε μια τέτοια ψυχική ομίχλη τυφλής ατομικότητας βρισκόμαστε».
Και μπροστά και πίσω
Σύμφωνοι. Υπάρχει ελπίδα να βγούμε από το πέπλο του εγωισμού; «Θα έπρεπε όλα αυτά που έκαναν τους μακρινούς αλλά όχι και τόσο μακρινούς προγόνους μας να κακοπαθήσουν, να μας γίνουν μάθημα. Και παρά τα δεινά και τις αστοχίες τους, εκείνοι φρόντισαν να είμαστε εμείς εδώ σε αυτήν τη γωνιά του κόσμου. Σε αυτούς το οφείλουμε και με τη σειρά μας πρέπει να φροντίσουμε τους επόμενους που έρχονται. Γι’ αυτό πρέπει να κοιτάζουμε και μπροστά αλλά και πίσω. Να ξέρουμε από πού ερχόμαστε, αλλά να μπορούμε να χαράξουμε και το πού πάμε. Να μη φοβηθούμε αυτό που πονάει, διότι χωρίς σκληρή δουλειά και δύσκολες αποφάσεις τίποτα δεν γίνεται. Δεν μπορούμε να περνάμε μόνο καλά.
»Εχουμε το παράδειγμα των Ελλήνων, που διαπρέπουν σε ολόκληρο τον κόσμο με την εργατικότητα και το ήθος τους. Κοιτάξτε τους χιλιάδες καθηγητές πανεπιστημίου που προχωρούν με την αριστεία τους εκτός συνόρων. Και μπορεί από την αρχαιότητα οι Ελληνες να είναι άνθρωποι που δεν φοβούνται το ταξίδι και τη μετοίκηση, όμως είναι κρίμα να μην έχουν ευκαιρίες στην ίδια τους την πατρίδα και να μην μπορούν να δώσουν τα φώτα τους στους νεότερους. Με πονάει αφάνταστα αυτό…».