Μολονότι παίζονται και ξαναπαίζονται, οι ξένες σειρές παραμένουν ένα από τα λιγοστά όπλα των κρατικών καναλιών. Είναι κρίμα που η κατ’ ευφημισμόν αποκαλούμενη δημόσια τηλεόραση αυτοϋπονομεύεται εξακολουθητικά, σεβόμενη μέχρι κεραίας (της επιταράτσιας εν προκειμένω, όχι του σημείου στίξης) την παράδοση που της ορίζει να υποκλίνεται στις επιθυμίες των εκάστοτε κυβερνώντων. Εξαιρετική θέση ανάμεσα στις εισαγόμενες σειρές έχουν οι αστυνομικές. Ανάμεσά τους δύο βασισμένες σε έργα της Αγκαθα Κρίστι, που προβάλλονται στην ΕΤ 1. Στη μία σειρά πρωταγωνιστεί ο Ηρακλής Πουαρό, ο ιδιοφυής αλλά και ανενδοίαστα νάρκισσος Βέλγος ντετέκτιβ, στην άλλη η Μις Τζέιν Μαρπλ, μια μεσόκοπη καλοσυνάτη «κυρία της διπλανής πόρτας». Μοναδικό όπλο το πλεκτό της, που τη βοηθάει να συνδέει τα σκόρπια στοιχεία σε λογική, συνεκτική εξήγηση.
Οι δύο ήρωες της Κρίστι, και προπάντων η Μις Μαρπλ, ξεδιαλύνουν μυστήρια στην αγγλική επαρχία περασμένων δεκαετιών. Το κακό φωλιάζει και στο πιο μικρό χωριό, που φαινομενικά απολαμβάνει γαλήνη αιώνων, σχεδόν αποσπασμένο από τον χρόνο. Σε ένα από τα επεισόδια των προηγούμενων εβδομάδων, η έδρα του Κακού ήταν το πανδοχείο «Pale Horse»: οι τρεις ιδιοκτήτριές του, σύγχρονες «μάγισσες», βιοπορίζονται πείθοντας τους ενδιαφερομένους ότι μπορούν να θανατώσουν εξ αποστάσεως τους ανεπιθύμητους. Από την αγγλόφωνη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο έχουμε καταλάβει πως η Βίβλος ανήκει στα αυτονόητα του «μέσου Βρετανού» ή Αμερικανού, στα δεδομένα που χαράζονται παιδιόθεν στον νου του. Πιθανότατα λοιπόν οι Βρετανοί θεατές του επεισοδίου κατανοούν αμέσως ότι ο τίτλος του πανδοχείου, το «Pale Horse», δεν παραπέμπει σε πράγματα αθώα, λ.χ. στην αγάπη για τα άλογα, αλλά είναι ένα δυσάρεστα σαφές προειδοποιητικό σήμα, που η συγγραφέας το στέλνει βέβαιη ότι θα αποκωδικοποιηθεί γρήγορα και σωστά: Ο ίππος που προσδιορίζεται ως pale, δηλαδή ως «ωχρός, χλωμός» κατά το ερμήνευμα του Αγγλοελληνικού Λεξικού Penguin, δεν είναι κάποιο τυχαίο ή «σαρανταπληγιασμένο» άλογο αλλά ο Ιππος του Θανάτου. Ετσι ακριβώς εμφανίζεται στην «Αποκάλυψη» που αποδίδεται στον ευαγγελιστή Ιωάννη και στο σκοτεινό όραμά του στη σπηλιά της Πάτμου. Κατά σειράν εμφανίσεως: ο ίππος ο λευκός, ο πυρός (ο κόκκινος σαν τη φωτιά), ο μέλας και ο χλωρός.
Η σχετική περικοπή: «Και ότε ήνοιξε την σφραγίδα την τετάρτην, ήκουσα φωνήν του τετάρτου ζώου λέγοντος· έρχου. Και είδον και ιδού ίππος χλωρός, και ο καθήμενος επάνω αυτού, όνομα αυτώ ο θάνατος, και ο άδης ηκολούθει μετ’ αυτού· και εδόθη αυτώ εξουσία επί το τέταρτον της γης, αποκτείναι εν ρομφαία και εν λιμώ και εν θανάτω και υπό των θηρίων της γης».
Πιθανότατα η σχέση του Βρετανού με τα εκκλησιαστικά τού επιτρέπει να μεταφράσει αυτόματα το «Pale Horse» στη δεινή γλώσσα της «Αποκάλυψης». Φοβάμαι ωστόσο ότι δεν συμβαίνει το ίδιο με τον Ελληνα, τον χριστιανό Ελληνα. Και όχι μόνο επειδή η Βίβλος (η Καινή Διαθήκη μάλλον) δεν συχνάζει στα δικά μας σπίτια όσο στα βρετανικά, ή επειδή η «Αποκάλυψη» παραμένει κανονικά αντικανονική, αλλά και επειδή μας παγιδεύει η ίδια η γλώσσα μας. Στη σημερινή ακοή, το φαινομενικά ίδιο και άθικτο στους αιώνες επίθετο «χλωρός» της «Αποκάλυψης» δεν παραπέμπει σε καμία περίπτωση σε θανατερά νοήματα. Μπορεί λοιπόν να χαιρόμαστε που η «θάλασσα» κι ο «ουρανός» και πολλά άλλα λήμματα της νεοελληνικής απαντούν ατόφια και στην αρχαιοελληνική, ορισμένα άλλα όμως έχουν ίδιο ήχο και μορφή, η σημασία τους όμως έχει αλλάξει. Ετσι, αυτό που θεωρούμε τεράστιο πλεονέκτημά μας αλλά και αδιάσειστη απόδειξη της υπεροχής μας μεταπίπτει σε μειονέκτημα.
Το «χλωρό τυρί» και το «χλωρό κλαρί» ξέρουμε σήμερα, αυτά τα λεκτικά ζεύγη έχουν καθαρό, απτό νόημα στην ακοή και την όρασή μας. Το «χλωρό άλογο» είναι απλώς αδιανόητο, ανεύρετο όσο και ο μονόκερος. Γιατί κανένα άλογο δεν μπορεί να «έχει μόλις φυτρώσει», «να είναι ακόμα τρυφερό» (αντλώ το ερμήνευμα από το «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» της Ακαδημίας Αθηνών).
Ο αγγλικός τίτλος του επεισοδίου της Μις Μαρπλ είναι ίδιος με το όνομα του πανδοχείου: «Pale Horse». Η επιλογή του Ελληνα μεταφραστή, «Φόνοι υπό εχεμύθεια», δεν διασώζει καμία σχέση με το πρωτότυπο (αυτό πάντως είναι παλιό γνώρισμα της μεταφραστικής πρακτικής όσων εισάγουν και διακινούν ξένες ταινίες), υποδηλώνει δε μικρή εμπιστοσύνη στις γνώσεις του Ελληνα θεατή για μια γραμματεία που θέλουμε να πιστεύουμε ότι τον σημαδεύει παιδιόθεν: τη χριστιανική. Με ποια εικόνα θα μεταφραζόταν άλλωστε στο μυαλό μας το «Χλωμό Αλογο», όπως αποδίδεται ο τίτλος του πανδοχείου στους διαλόγους του επεισοδίου, καθώς και στο δελτίο Τύπου της ΕΤ 1; Οσοι διαβάζουν και βλέπουν καουμπόικα, ξέρουν για τα «χλωμά πρόσωπα», όχι για «χλωμά άλογα».
Κι όμως. Τυπικά, ο μεταφραστής κάνει σωστά τη δουλειά του, αφού δεν απιστεί στον λεξικογραφικό ορισμό τού «pale», και επιπλέον συμφωνεί με τη μεταφραστική επιλογή σπουδαίων θεραπόντων της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας: του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη. Αν ανέτρεξε στην «Αποκάλυψη», παρακινημένος και από τις σχετικές αναφορές που γίνονται μέσα στην ίδια την τηλεταινία, για να δει πώς έχει αποδοθεί ο «χλωρός ίππος», δεν το ξέρω. Εκείνο που ξέρω σίγουρα, γιατί το έχω δει κατ’ επανάληψη, και σε όλα τα κανάλια, κρατικά, ιδιωτικά, συνδρομητικά, είναι ότι, στην προσπάθειά τους να διασώσουν κάποιον ευαγγελικό ή γενικότερα βιβλικό τόνο, οι μεταφραστές μας, όταν πέφτουν σε αναφορές, εντός των ταινιών, σε χωρία της Παλαιάς ή της Καινής Διαθήκης, είτε προσφεύγουν στο πρωτότυπο και το αναπαράγουν είτε αυτοσχεδιάζουν μια ψευτοεπίσημη μιξοκαθαρεύουσα.
Πόσες παρανοήσεις μπορεί να προκαλέσει η ακρόαση του ελληνιστικού πρωτοτύπου, δηλαδή πόσο δύσκολο είναι να το κατανοήσουμε πλήρως αν ξεπερνάει τις πέντε λέξεις, το ξέρουμε από τον καιρό του Ανδρέα Λασκαράτου, γι’ αυτό και δεν έχει χάσει την επικαιρότητά του το παλιό αίτημα για μεταφορά των Γραφών στη νεοελληνική. Ξέρουμε επίσης ότι ενίοτε αρκεί και η μία λέξη για να προκληθεί σύγχυση. Εκτός πια και, σε πείσμα δέκα κλάδων της επιστήμης, εξακολουθούμε να πιστεύουμε στην ακαριαία μεταφραστική δράση των περίφημων «γλωσσικών γονιδίων», εξαιτίας των οποίων έχουν κλείσει, ως γνωστόν (πήγα να γράψω «ως γλωστόν» και θυμήθηκα τον Σιγισμούνδο Φρόυντ), τα φροντιστήρια αρχαίων ελληνικών.
Το τι μεταφραστικός μπελάς μπορεί να είναι και μία μόνο λέξη το διαπιστώνουμε και με το «χλωρός». Στην εγκεκριμένη από τις εκκλησιαστικές αρχές μετάφραση της Καινής Διαθήκης από τους ειδήμονες Π. Βασιλειάδη, Ι. Γαλάνη, Γ. Γαλίτη και Ι. Καραβιδόπουλο (έκδοση της Βιβλικής Εταιρίας), διαβάζουμε: «Κοίταξα, και νά ένα πρασινοκίτρινο άλογο, ο καβαλάρης του λεγόταν Θάνατος, κι από πίσω του ακολουθούσε ο Αδης». Τύχη αγαθή, με τη μετάφραση της «Αποκάλυψης» ασχολήθηκαν οι δύο νομπελίστες μας. Αλλά γι’ αυτά την επόμενη Κυριακή.