Ανοίγει η πανδημία τον ψυχικό ασκό; Απλώνεται η σκιά της βίας και της παράνοιας, του ανορθολογισμού, πιο πυκνή και απειλητική πάνω από τις κοινωνίες; Μοιάζει με εφιάλτη και, εν μέρει, είναι. Απλώς, οι συνέπειες είναι πιο μακροχρόνιες και βραδυφλεγείς από τις άμεσα ορατές, όπως είναι οι οικονομικές, για παράδειγμα. Γιατί οι ψυχικές επιβαρύνσεις, είτε εξελίσσονται σε παθολογικά φαινόμενα είτε είναι περιστασιακές και «εποχικές», παραμένουν απρόβλεπτες και δύσκολα διαχειρίσιμες. Ας ξεκινήσουμε από τις διαπιστώσεις για την εφηβεία, πριν προχωρήσουμε στην ενήλικη ζωή.
Πανελλαδική έρευνα, που δημοσίευσε η «Κ» (31/01 και 2/02, του Απόστολου Λακασά), παρουσιάζει τις επιπτώσεις τής επί μακρόν τηλεκπαίδευσης λόγω πανδημίας. Κυριαρχούν το άγχος, η ψυχική εξάντληση, η αίσθηση ρουτίνας, η θλίψη και ο θυμός. Στην έρευνα, οι τρεις στους τέσσερις καθηγητές δήλωσαν πως έχουν αντιληφθεί ότι η καραντίνα και η απουσία από τη ζωντανή τάξη έχουν επιφέρει αρνητικές ψυχολογικές συνέπειες στους μαθητές τους. Οπως έγραψε μαθήτρια της Γ΄ Λυκείου, «η τηλεκπαίδευση δεν πρέπει να καθιερωθεί. Είναι πραγματικά ψυχοφθόρα και επιβαρυντική. Με έχει κουράσει να ακούω μόνο ηλεκτρονικές “φωνές”. Με έχει κουράσει να μην έχω ανθρώπινη επαφή. Με έχει κουράσει να είμαι 7 ώρες το πρωί πάνω από την οθόνη και άλλες 4 τα απογεύματα με το φροντιστήριο. Και σίγουρα δεν είναι αποδοτική. Τα κενά είναι τεράστια πλέον και ο χρόνος που χρειάζομαι μόνη μου για να αναπληρώσω είναι πάρα πολύς, δεν μένει χρόνος για μένα. Βλάπτει τους καλούς μαθητές».
Σε άλλη έρευνα (της Focus Bari) για τις ανθρώπινες σχέσεις, σχεδόν δύο στους τρεις Ελληνες (64%) δηλώνουν ότι χειροτέρεψαν τουλάχιστον σε μία κατηγορία (οικογενειακές, ερωτικές, φιλικές, επαγγελματικές, κοινωνικές). Ο μεγάλος «χαμένος» είναι –αναμενόμενο– οι κοινωνικές επαφές.
Η απομόνωση, μοιραία, αφαιρεί από τη ζωή τη συνεκτική της δύναμη και πλήττει τη συνύπαρξη. Στην αρχή του εγκλεισμού μιλούσαμε όλοι για πράγματα που εκτιμούμε ενώ προηγουμένως υποτιμούσαμε. Αναγνωρίζαμε και τις καλές πλευρές μιας δύσκολης και πρωτοφανέρωτης συνθήκης. Τώρα; Σαν να εξαντλούνται τα αποθέματα και να υπερισχύουν οι πιο τοξικές εκδοχές του εαυτού. Τα πραγματικά/ορατά προβλήματα (όπως αυτά που καταγράφονται στην πρώτη έρευνα για την τηλεκπαίδευση) εγγράφονται στο «σώμα» των μαθητών και κατ’ επέκταση της οικογένειας και ενός μεγάλου τμήματος της κοινωνίας. Τα λιγότερο εμφανή είναι όσα συμβαίνουν μέσα στους τοίχους των σπιτιών και στα, άλλα, δαιδαλώδη και ανεξιχνίαστα «δωμάτια» του μυαλού του καθενός. Το εργαστήρι ιδεών και παθήσεων όπως εξελίσσεται μέσα στα διαμερίσματα αλλά και στις οθόνες των υπολογιστών. Κάθε τόσο αναφλέγεται η πραγματικότητα από σκάνδαλα, ανοίγουν οι καταπακτές του κακού και της κοινοτοπίας του και έρχονται στην επιφάνεια κρυμμένα μυστικά και ντοκουμέντα.
Τον τελευταίο καιρό δημοσιοποιούνται περιστατικά σεξουαλικής βίας και παρενόχλησης, στον αθλητισμό, στον χώρο του θεάματος και των ΜΜΕ, φέρνοντας στην επιφάνεια και επιβεβαιώνοντας, σε πολλές περιπτώσεις, φήμες και ψιθύρους. «Οι υγιείς κοινωνίες ακούν τις μαρτυρίες και στρίβουν το τιμόνι, αλλάζουν, κάνουν πράξη το συναίσθημα, μετατρέπουν τον πόνο σε κανόνα», είπε σε ρεπορτάζ της «Κ» (3/2) ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Νίκος Καραθάνος. «Τα προσωπικά περιστατικά αφορούν τη Δικαιοσύνη –συνεχίζει–, αυτό που αφορά το κοινωνικό σύνολο είναι η κουλτούρα του εκφοβισμού.
Το ζήσαμε από τα σπίτια μέχρι τους χώρους εργασίας μας. Η ιστορία της βίας δεν αφορά μόνο τους ηθοποιούς αλλά τον άνθρωπο τον ίδιο».
Οι δημοσκοπήσεις που διεξάγονται, οι απόψεις που συγκεντρώνονται από επωνύμους, ο αχός, όπως αναβλύζει ανεξέλεγκτος από τις αναρτήσεις στα social media, συγκλίνουν στις ίδιες διαπιστώσεις: η κοινωνία βρίσκεται σε βρασμό με χαλασμένο θερμοστάτη. Ο κλονισμός είναι βαθύς, εκδηλώθηκε με την πανδημία. Είναι σαν να έχουν αρθεί οι αναστολές, και ανεπεξέργαστες πράξεις αλλά και επιθυμίες/ομολογίες κατακλύζουν τον δημόσιο βίο. Χρειάζονται αναχώματα δικαιοσύνης, ορθολογισμού και ενσυναίσθησης. Η συμμόρφωση και η τιμωρία, αποκομμένες από την ψύχραιμη αποτίμηση και την κατανόηση για τα ανθρώπινα, μπορεί να κινητοποιούν τον φόβο αλλά δεν περιορίζουν τη βία.