Οπου υπάρχει κρίση, υπάρχει θόρυβος, εκκωφαντικά παράσιτα, που μας εμποδίζουν να πάρουμε σωστές αποφάσεις, λέει ο Ντάνιελ Κάνεμαν, ο νομπελίστας ειδικός στα συμπεριφορικά οικονομικά, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πρίνστον, συν-συγγραφέας του βιβλίου «Θόρυβος, ένα ρήγμα στην ευθυκρισία». Και στον τρέχοντα υγειονομικό κυκεώνα υπάρχουν υπερβολικά παράσιτα, κρουνοί παραπληροφόρησης, μια Βαβέλ από αντικρουόμενες φωνές περί των αιτιών και της φύσης της πανδημίας, των μέτρων προφύλαξης, του ρόλου των χορηγών λύσεων σωτηρίας, των φαρμάκων και των εμβολίων. Που οικοδομούν ψευδείς εντυπώσεις, χειραγωγούν, συσκοτίζουν, οργίζουν, ενισχύουν ό,τι άλυτο υπάρχει στις συγκρούσεις της ψυχής, οδηγούν στη σύγχυση της καλής πρακτικής με το έγκλημα, της αγαθοεργίας με την τερατωδία, στην εξομοίωση ενόχων και θυμάτων, στην αποδημία από την ορθοφροσύνη, και φυσικά σε λάθος συμπεριφορές και αποφάσεις. Πρόσφατη έρευνα του Eurofound έδειξε την ισχυρή σχέση ανάμεσα στην άρνηση εμβολιασμού και στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως κύριας πηγής ενημέρωσης.
Ο Κάνεμαν, γνωστός στην Ελλάδα από το βιβλίο του «Σκέψη, αργή και γρήγορη» (εκδ. Κάτοπτρο), είναι σαφής: Οι άνθρωποι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στους «θορύβους» σε εποχές κρίσης. Τα όποια παράσιτα εσωτερικεύονται και εκφράζονται ως προκαταλήψεις, οδηγώντας, δυνητικά, δυο γιατρούς στην ίδια πόλη να δώσουν διαφορετικές διαγνώσεις σε πανομοιότυπους ασθενείς, δύο δικαστές στο ίδιο δικαστήριο να επιβάλουν διαφορετικές ποινές σε άτομα που έχουν διαπράξει το ίδιο έγκλημα, δύο προσωπάρχες στην ίδια εταιρεία να διατυπώσουν ενάντιες κρίσεις για υποψήφιους εργαζομένους με τα ίδια προσόντα. Αλλά και τον ίδιο ακτινολόγο να κάνει πιθανώς διαφορετική ανάγνωση της ίδιας ακτινογραφίας σε ετεροβαρείς στιγμές, τον ίδιο γευσιγνώστη να αξιολογήσει αλλιώς το ίδιο κρασί υπό άλλες συνθήκες. Παρά ταύτα, κατά κανόνα, άτομα και οργανισμοί υποτιμούν την υποδόρια δράση του θορύβου, δηλαδή την παρείσφρηση αντικρουόμενων πολλαπλών δεδομένων, ως πηγή σφάλματος.
Ο θόρυβος αυτός, που μοιάζει με βέλος το οποίο χάνει τον στόχο τυχαία (ενώ η προκατάληψη μοιάζει με βέλος που χάνει τον στόχο συστηματικά), είναι ιδιαίτερα ισχυρός σε έκτακτες καταστάσεις. Ποια είναι η λύση; Η μείωση του θορύβου. Ομως οι συνωμοσιολόγοι, οι αρνητές, οι διασπορείς αναληθών ειδήσεων, οι κακόβουλοι πληροφοριοδότες, οι δημοκόποι, οι αιθεροβάμονες, οι δεισιδαίμονες, οι δημιουργοί πολλαπλών πραγματικοτήτων φύονται γοργά και θαλερά στο γόνιμο για τερατολογίες έδαφος της γενικευμένης αμφιβολίας. Κάθε απόπειρα τιθάσευσης του παραλόγου μοιάζει να το ογκώνει.
Σε μελέτες οι αλγόριθμοι εμφανίζονται να λαμβάνουν σωστότερες αποφάσεις από τους ανθρώπους, ακριβώς διότι εργάζονται απουσία θορύβου, εκτιμά ο Κάνεμαν – αν λάβουν το ίδιο ερέθισμα δύο φορές, θα έχουν την ίδια απόκριση. Ο απανταχού βαλλόμενος με πλημμυρίδα ετερόκλητων δεδομένων άνθρωπος, όμως, είναι σφουγγάρι, όχι ακολουθία υπολογιστικών εντολών. Και αν πολλοί πετυχαίνουν να συνθέσουν τον δικό τους εσωτερικό αδέκαστο αλγόριθμο, με τα πόδια σταθερά στυλωμένα στην ουσία, να πάψουν να εθελοτυφλούν μπροστά στις μεροληψίες που σκιάζουν το επόμενο βήμα, άλλοι αποτυγχάνουν. Οι άνθρωποι συνήθως αδυνατούν να προσεγγίσουν τα αυτά γεγονότα με πανομοιότυπο τρόπο, ζουν σε ανόμοιες πραγματικότητες, συχνά αγνοώντας πόσο πολύ αυτές μεταξύ τους παρεκκλίνουν.
Τα σφάλματα είναι προβλέψιμα, όμως όχι πάντα εξαλείψιμα. Οι προκαταλήψεις δεν έχουν κερκόπορτες και ασθενή σημεία. Αν και συνειδητές επιζούν απαραμείωτες. Στρεβλώνουν την κρίση, νικούν στατιστικές πιθανότητες και μαθηματικές αλήθειες. Ωθούν σε σφάλματα – η ανθρώπινη ιστορία, αλληλουχία προβλέψιμων καταστροφών, βρίθει αποτελεσμάτων αυτής της διηνεκούς αναπηρίας. Η αυτόματη συναισθηματική σκέψη, η δομημένη πάνω σε διαισθήσεις και προαισθήματα, αντιπάθειες και «χημείες», στενές αντιλήψεις και μονόχορδες νοοτροπίες, βαθιά ριζωμένα στερεότυπα που αποδεχόμαστε ως αδιαμφισβήτητες σοφίες, μάχεται με την ψυχρή συνειδητή λογική σκέψη του αυτοκυρίαρχου επαγγελματία. Το ποια θα νικήσει καθορίζεται συχνά από τις συγκυρίες.
Παγίδα, προειδοποιεί ο Κάνεμαν, είναι τόσο η υπερβολική αυτοπεποίθηση, η χειμαρρώδης αισιοδοξία, που πείθει αρμόδιους και αναρμόδιους ότι οι μάχες κερδίζονται εύκολα, ενάντια στις περί του αντιθέτου εκτιμήσεις, όσο και η παράνοια της εγκατάλειψης του γενικού καλού υπέρ των μικροπολιτικών ιδιοτελών συμφερόντων.
Το «σχολείο» του SARS-CoV-2 άνοιξε διάπλατα τις θύρες.