Στην καρδιά της δημοκρατίας βρίσκεται η αντιπαράθεση: ποιος μπορεί να φανταστεί ένα μονοκομματικό δημοκρατικό καθεστώς; Στις περισσότερες δημοκρατίες, η αντιπαράθεση αυτή δομείται πάνω στον άξονα Αριστεράς – Δεξιάς που, παρά την αυθαίρετη προέλευσή του (το πού κάθισαν οι Γάλλοι εκπρόσωποι των τριών τάξεων το 1789), την ασταθή και μόνιμα εναλλασσόμενη εννοιοδότησή του και τη μόνιμη αμφισβήτηση, συνεχίζει να κυριαρχεί. Είναι δύσκολο να φανταστούμε την πολιτική έξω από τον άξονα αυτόν. Αλλά είναι εξίσου δύσκολο να ερμηνεύσουμε τις πολιτικές εξελίξεις αποκλειστικά ή κυρίως με βάση αυτόν τον άξονα μόνο. Οι πολιτικοί επιστήμονες προσεγγίζουν τον άξονα αυτό με δύο τρόπους. Ο ένας είναι ιδεολογικός και αγκαλιάζει τόσο τις οικονομικές προτιμήσεις ως προς την αναδιανομή του πλούτου, όσο και τις γενικότερες ευαισθησίες ως προς την κατεύθυνση και ταχύτητα των αλλαγών. Απλοποιώντας, μπορούμε να πούμε πως η Δεξιά εδράζεται πάνω στη δημιουργία του πλούτου και στην επιφύλαξη απέναντι στους κοινωνικούς πειραματισμούς («συντηρητισμός»). Η Αριστερά, αντίθετα, πριμοδοτεί την αναδιανομή του υπάρχοντος πλούτου και τους κοινωνικούς πειραματισμούς («προοδευτισμός»). Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο γίνεται αντιληπτός ο άξονας αυτός είναι ιστορικός και ψυχολογικός, και βασίζεται στην έννοια της πολιτικής ταυτότητας που συχνά κληρονομείται οικογενειακά και αποτυπώνει επιλογές και προτιμήσεις του παρελθόντος που όμως αναπαράγονται με σχεδόν μηχανικό τρόπο, χωρίς να αντανακλούν απαραίτητα επίκαιρες αντιλήψεις και επιλογές. Οπως είναι φανερό, οι δύο αυτές προσεγγίσεις δεν είναι πάντα συμβατές μεταξύ τους.
Και οι δύο, όμως, στέκονται στη λογική της σύγκρουσης ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα (είναι, μάλιστα, ενδεικτική η χρήση όρων που προέρχονται από τον πόλεμο, όπως τα «στρατόπεδα»). Αντίθετα, μια πιο μακροσκοπική προσέγγιση δείχνει πως η σύγκρουση αυτή φαίνεται να υπηρετεί μια ευρύτερη σύνθεση. Μακροσκοπικά μιλώντας, είναι αδύνατο να φανταστούμε τον σύγχρονο κόσμο έξω και πέρα από τη σύνθεση Δεξιάς και Αριστεράς. Χωρίς την Αριστερά οδηγούμαστε στην ακραία κοινωνική πόλωση και στη στασιμότητα και δίχως τη Δεξιά είμαστε ευάλωτοι στη φτώχεια, στην κοινωνική ισοπέδωση και στην άκριτη υιοθεσία επικίνδυνων αντιλήψεων. Αν κάποιο αόρατο χέρι ρύθμιζε την πολιτική πραγματικότητα, θα πραγματοποιούσε σοφές εναλλαγές μεταξύ των δύο πλευρών, μετριάζοντας με τον τρόπο αυτό τις υπερβολές της καθεμίας. Υπάρχει τέτοιο αόρατο χέρι; Προφανώς ο δημοκρατικός ανταγωνισμός δεν λειτουργεί με ακρίβεια. Κάποιες φορές οι απορρυθμίσεις είναι μεγάλες και δύσκολα διορθώνονται. Ομως, σε γενικές γραμμές είναι εντυπωσιακό το πόσο η εξέλιξη των δημοκρατικών συστημάτων στη μακρά τους διάρκεια αντανακλά μια διαδικασία όπου η πολιτική σύγκρουση που, σε καθημερινή βάση συχνά φαντάζει αγεφύρωτη, μας οδηγεί προς τέτοιου είδους συνθέσεις.
Παράλληλα, οι συνθέσεις αυτές συχνά αντανακλούν και διαμορφώνουν παγκόσμιες τάσεις, όπως, π.χ., η μεγάλη ροπή προς την αναδιανομή που ακολούθησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και η «νεοφιλελεύθερη» διόρθωση προς την παραγωγή πλούτου που ξεκίνησε με τις πολιτικές Ρέιγκαν και Θάτσερ. Ισως βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε ένα αντίστοιχο ιστορικό σημείο καμπής, όπου ένα κύμα αναδιανομής θα «διορθώσει» την τεράστια συσσώρευση πλούτου που επέφερε η παγκοσμιοποίηση. Αυτό που αξίζει να σημειωθεί, ωστόσο, είναι πως δεν βρίσκονται όλες οι χώρες στο ίδιο σημείο του παγκόσμιου ιστορικού κύκλου. Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για το πώς ερμηνεύουμε τις τοπικές αποκλίσεις σε σχέση με τις διεθνείς τάσεις. Πράγματι, η Ελλάδα έχει βρεθεί αρκετές φορές σε δυσαρμονία με το διεθνές «τέμπο». Τη δεκαετία του 1980, π.χ., στράφηκε στην αναδιανομή πλούτου, όταν οι περισσότερες προηγμένες οικονομίες προχωρούσαν στο μεγάλο νεοφιλελεύθερο άνοιγμα.
Σήμερα που επανέρχεται το αναδιανεμητικό πρόσταγμα, εμείς στρεφόμαστε ξανά προς τη δημιουργία πλούτου. Υπάρχουν ουσιαστικοί λόγοι που εξηγούν τις «παρεκκλίσεις» αυτές: η άνοδος των ανισοτήτων την περίοδο 1950-1980 και η πρωτοφανής καταστροφή πλούτου την περίοδο 2009-2021. Σημασία έχει η σχέση μας με τους μεγάλους ιστορικούς κύκλους, όχι η ταύτιση με το τέμπο τους.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.