Η ηλεκτρονική επικοινωνία περιόρισε τη φυσική συνομιλία, που συνοδεύεται από χειρονομίες, νεύματα, βλέμματα, υπόρρητες συμπαραδηλώσεις – την εύγλωττη γλώσσα του σώματος, η οποία αποσαφηνίζει τα λεχθέντα. Και η γλώσσα έγινε περισσότερο διφορούμενη. Συνομιλούμε στα κοινωνικά δίκτυα χωρίς να αντιλαμβανόμαστε ότι ακολουθούμε διαφορετικούς κανόνες στη χρήση των λέξεων. Φορτίζουμε τις έννοιες με την υποκειμενική προσέγγιση του πραγματικού, τις ποτίζουμε με προσωπικές δοξασίες, ιδεολογίες. Λέξεις όπως «γυναικοκτονία», «ρατσισμός», «δικαιωματισμός» αποκτούν μια πολυεπίπεδη ρευστότητα. Ομως δεν υπάρχει χρόνος ή χώρος (ειδικά στο Twitter) για να ξεκαθαρίσουμε τι εννοούμε.
Και προκύπτει ένα κουβάρι συγχύσεων και παρεξηγήσεων, μια Βαβέλ ασυντόνιστων φωνών, που στενεύουν και θολώνουν έναν κόσμο γεμάτο χαρακώματα. Επιπλέον, η online επικοινωνία αυξάνει το φορτίο των λέξεων, αφήνει, μέσα από τα παιχνίδια της γλώσσας, να αναδυθεί ευκολότερα το εσωτερικό σκοτάδι. Το αποτύπωσε με εντυπωσιακή ευκρίνεια η τεχνητή νοημοσύνη. Οσο πιο φυσικά ομιλούν την ανθρώπινη γλώσσα τα ανθρωποειδή, τόσο πιο καθαρά αναπαράγουν τις ανθρώπινες προκαταλήψεις. Μαζί με τα δεδομένα, μεταφέρουμε στα ρομπότ τα στερεότυπα, τις διακρίσεις, τις εμμονές, τις εμπαθείς απαξιωτικές στάσεις μας προς ομάδες συνανθρώπων. Ο λόγος τους είναι ένας λόγος που έχει εισαχθεί και επιστρέφεται. Ομως δεν είναι πια ο ίδιος. Χωρίς τα ανθρώπινα φίλτρα των κοινωνικών συμβάσεων, είναι πιο ωμός, πιο αποκαλυπτικός των αθώρητων θέσεων και προθέσεων.
Το 2016 o Tay, το chatbot της Microsoft για διεπαφές με νέους 18-24 ετών, που αποσύρθηκε γρήγορα, έμαθε τάχιστα από αυτούς να αρνείται το Ολοκαύτωμα, να εκτοξεύει ρατσιστικά και μισογυνικά σχόλια, να υποστηρίζει με θέρμη τις αντιμεταναστευτικές θέσεις του Τραμπ. Εγινε ο πανίσχυρος καθρέφτης τους. Η επεξεργασία της φυσικής γλώσσας έφερε στο προσκήνιο μια σειρά από άβολα ερωτήματα, που υπερβαίνουν την τεχνολογία: Ποια είναι η σχέση λόγου και πραγματικότητας; Υπάρχουν όρια στη γλώσσα; Ποιες είναι οι ηθικές, πολιτικές, κοινωνικές επιπτώσεις της στρέβλωσης των νοημάτων από την προκατάληψη και την ιδεοληψία;
Διότι η προκατάληψη στρεβλώνει τις έννοιες. Η ιδεοληψία παραμορφώνει την επικοινωνία. Ανθρωποι ευφυείς εμμένουν σε αντιλήψεις που μεταμφιέζουν μια επιθυμία τους σε γεγονός. Οπως γράφει ο Νορμπέρτο Μπόμπιο στην Ηθική και Πολιτική, «η δύναμη της προκατάληψης έγκειται στο ότι η πίστη σε ένα ψέμα ικανοποιεί τις επιθυμίες μας, διεγείρει τα πάθη μας, διασφαλίζει τα συμφέροντά μας». Οι σχέσεις των ανθρώπων με τον λόγο δεν είναι σχέσεις αλήθειας, αλλά σχέσεις χρήσης. Τον τροποποιούν ανάλογα με τις ανάγκες. Οταν η ασφαλιστική εταιρεία Lemonade αποκάλυψε στους πελάτες της ότι αλγόριθμοι ανέλυαν τα βίντεό τους προκειμένου να εντοπίσουν δόλιες αξιώσεις, εκείνοι εξεγέρθηκαν. Ποιος και με ποια κριτήρια κατασκεύασε το bot; Διαφέρουν μεταξύ τους οι τρόποι με τους οποίους η γλώσσα διευθετεί τη σχέση νου και κόσμου. Μπορούν οι αλγόριθμοι να καταλάβουν τι εννοούμε; Το νόημα προϋποθέτει ένα χθες, μια σύγκριση με ιδέες, πράξεις, αποφάσεις. Περιέχει ένα σύστημα αξιών, μια ιστορία, μια ηθική. Ναι μεν ο λόγος διέπεται από κανόνες, όμως η εκφορά του επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες. Δεν είναι η λέξη που καθορίζει τη σημασία της, αλλά ποιος τη χρησιμοποιεί, πότε, υπό ποιες συνθήκες.
Ο λόγος είναι μήνυμα, έλεγε ο Ρολάν Μπαρτ. Και λόγος μπορεί να είναι τα πάντα, ακόμη και αντικείμενα, αν σηματοδοτούν κάτι. Πριν από την επινόηση του αλφαβήτου, αντικείμενα όπως το κιπού των Ινκας –σπάγγοι με κόμπους για τη μεταφορά πληροφοριών– ή τα εικονογράμματα ήταν λόγος. Εκφραση είναι και το άφατο. Η νόηση πέρα από τη γλώσσα. Ομως οι «στοχαστικοί παπαγάλοι», όπως αποκαλούν τα ομιλούντα ανθρωποειδή θορυβημένοι ειδικοί, αδιαφορούν για το άφατο. Γεννιούνται για να μιλάνε.
Ενα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην επεξεργασία φυσικής γλώσσας, τονίζεται, είναι ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αδυνατεί να συλλάβει τον τεράστιο όγκο δεδομένων που εισάγονται στις μηχανές – και όπου εμφιλοχωρούν μυριάδες προκαταλήψεις.
Η τεχνολογία σκόνταψε πάνω στα μυστήρια της ανθρώπινης φύσης. Πώς θα αποκωδικοποιήσει το σκοτάδι της ψυχής που εμείς οι ίδιοι ελάχιστα ελέγχουμε; Με ποιον οδηγό θα εμφυσήσει στις μηχανές ανθρώπινες αξίες; Ανέφικτη μοιάζει η καθολική απαλλαγή μας από προκαταλήψεις. Ομως δείχνει να είναι εφικτή η μεταπήδηση σε περισσότερο ανοιχτές ιδέες και αντιλήψεις. Τα ρομπότ θα είναι εκεί να τις αναπαράγουν.