Οι αδύναμες θεσμικά, ή «αποτυχημένες χώρες» (failled states), υπήρξαν από τον καιρό του Ψυχρού Πολέμου στοιχείο αποσταθεροποίησης των δύο στρατοπέδων. Μετά το τέλος της ψυχροπολεμικής εποχής, οι αποτυχημένες χώρες πέρασαν σε μια νέα απειλή, τουλάχιστον για τον δυτικό κόσμο, την τρομοκρατία και τον ανορθόδοξο πόλεμο κατά των δημοκρατικών συστημάτων. Η αμερικανική συνταγή στο φαινόμενο αυτό ήταν η οικοδόμηση κρατικών θεσμών σε όλες τις αδύναμες χώρες. Αρχικά το σχέδιο Μάρσαλ αποτέλεσε το κύριο μέσο ενίσχυσης των κοινωνιών που είχαν υποστεί τις καταστροφές του πολέμου. Μετά το τέλος της ψυχρής αναμέτρησης προέκυψε νέο είδος αποτυχημένων κρατών στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική. Από το Αφγανιστάν στο Σουδάν και από το Ιράκ στο Κονγκό, οι ΗΠΑ ασχολήθηκαν με την ίαση των δημοσίων υπηρεσιών από τη διαφθορά και εγκατέστησαν σχολεία και ιατρικές υπηρεσίες εκεί όπου δεν υπήρχαν.
Ο μεγάλος ανασχετικός παράγων στην ισότητα των δύο φύλων προέρχεται κυρίως από τους θρησκευτικούς κανόνες σε ισλαμικές χώρες. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη πρόκληση σε οποιαδήποτε εκσυγχρονιστική προσπάθεια της Δύσης, ενώ η μετοικεσία πληθυσμών του Ισλάμ στην Ευρώπη δημιουργεί εστίες κοινωνικής οπισθοδρόμησης. Παράλληλα, η επίκληση της πολιτικής ορθότητας προστατεύει ακραίες θρησκευτικές πρακτικές από την επίδραση του εκσυγχρονισμού.
Στην Τουρκία του Μεσοπολέμου ένας ισχυρός ηγέτης, ο Κεμάλ Ατατούρκ, κατάφερε να επιβάλει το κοσμικό του κράτος και την ελευθέρωση των γυναικών από την παραδοσιακή άνιση μεταχείριση. Ομως η επιστροφή της επιρροής του Ισλάμ στην Τουρκία απέδειξε ότι οι μεταρρυθμίσεις σε κοινωνίες με ισχυρές θρησκευτικές καταβολές, σπάνια είναι μόνιμες.
Χώρες όπως εκείνες της υποσαχάριας Αφρικής χαρακτηρίζονται «νεο-πατριαρχικές» με πελατειακά δίκτυα τα οποία διαθέτουν τον πλούτο τους σε οικογένειες, φυλές ή εθνοτικές ομάδες. Στις χώρες αυτές το κράτος δικαίου είναι αδύναμο και παρακολουθεί πιστά τις νεο-πατριαρχικές συνήθειες των διαχειριστών της εξουσίας.
Η μεταπολεμική αμερικανική επιτυχία οικοδόμησης κρατικών θεσμών στις ηττημένες Γερμανία και Ιαπωνία οφειλόταν στο υψηλό επίπεδο δημόσιας οργάνωσης των κρατών εκείνων.
Σε αποτυχημένα κράτη όπως η Σομαλία, το Κόσοβο, η Ρουάντα, η Λιβερία, το Κονγκό και το Ανατολικό Τιμόρ, διαπράττονται παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μαζικές μεταναστεύσεις προς τη Δύση και διεθνής τρομοκρατία. Το Αφγανιστάν αποδείχτηκε τόσο αδύναμο θεσμικά, ώστε να πέσει θύμα κατοχής από την οργάνωση των Ταλιμπάν. Η αποτυχία των ΗΠΑ να εγκαταστήσουν εκεί κράτος δικαίου εξηγείται από τις βιαιότητες που διαπράχθηκαν κατά της χώρας αυτής από ξένες δυνάμεις. Οι εντόπιες ένοπλες ομάδες, οι οποίες διατηρούσαν πάντα τον έλεγχο της υπαίθρου, δεν ασχολήθηκαν ποτέ με τον εκσυγχρονισμό του κράτους. Οι επιτυχίες των Ταλιμπάν υπήρξαν καίριες στον πολεμικό τομέα και στον περιορισμό των δικαιωμάτων των γυναικών. Η προσπάθεια εκσυγχρονισμού μιας χώρας χωρίς παράδοση ευταξίας αποδείχθηκε ματαιοπονία. Οι ΗΠΑ εγκατέλειψαν την πολυετή επιχείρηση διάσωσης της αφγανικής κοινωνίας και επέτρεψαν τελικά στους αντάρτες την κατάληψη της Καμπούλ.
* Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.