Οδεύοντας προς το τέλος ενός εμβληματικά επετειακού έτους, που το θέλαμε λαμπρό, σκιάστηκε όμως από την πανδημία, οδηγούμαστε αναπόφευκτα στη σύνταξη απολογισμών. Μολαταύτα οι οριστικοί απολογισμοί την παρούσα στιγμή δεν είναι απλώς βιαστικοί, είναι και άδικοι. Εξαιτίας του βραχνά, που απαγόρευσε τη συμμετοχή του κόσμου σε εκδηλώσεις οι οποίες μόνον έτσι θα αποκτούσαν ψυχή και νόημα, το 2021 θα εκταθεί και στο 2022. Αρκετές ημερίδες και συνέδρια, αλλά και θεατρικές παραστάσεις και εκδόσεις βιβλίων, μετατέθηκαν για το επόμενο έτος. Θα συμπέσει έτσι η μία επέτειος, του θριάμβου, για να την ορίσω με μονολεκτική συμβατικότητα, αφού ο θρίαμβος είχε και σκοτεινές περιοχές, με την επέτειο της καταστροφής, η οποία πάντως ξαναδημιούργησε την Ελλάδα. Ξέρουμε και από τον έμπειρο λόγο του Γιώργου Σεφέρη με ποια μισαλλοδοξία υποδέχτηκε τους πρόσφυγες ισχυρή μερίδα της ελληνικής κοινωνίας. «Για τους ανθρώπους του Κωνσταντίνου, εμείς που ερχόμασταν από το σκλαβωμένο Εθνος, που είχαμε ανατραφεί μόνο με μια λαχτάρα, την Ελλάδα, ήμασταν οι Τουρκόσποροι. […] μας χλεύαζαν και μας ταπείνωναν» γράφει ο ποιητής στο «Χειρόγραφο ’41». Κι όμως, οι ταπεινωμένοι άντεξαν. Και άλλαξαν τη μοίρα του τόπου.
Ας ελπίσουμε ότι η μερική σύμπτωση των δύο επετείων, της ευφρόσυνης και της πικρής, θα λειτουργήσει ευεργετικά. Θα μας παρακινήσει να επιδοθούμε εντατικότερα και τολμηρότερα στον κριτικό και αυτοκριτικό λόγο, που άφησε ήδη ικανά ίχνη στην επέτειο που λήγει. Και δεν θα μας βυθίσει στην αμφιθυμία, το πνευματικό και ψυχικό πεδίο της οποίας θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά δημιουργικό, συχνά όμως καταντάει ένας βαλτότοπος που μας ρουφάει.
Για να θυμηθούμε ένα θραύσμα στίχου του Ανδρέα Εμπειρίκου, «δεν άνθησε ματαίως» η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση, που έδωσε στους Ελληνες την ελευθερία τους κι ένα κράτος για να ‘χουν να το πονάνε, και με τις δύο σημασίες του ρήματος: να το νοιάζονται ή/και να το πληγώνουν. Οπωσδήποτε, λόγω της πανδημίας, ακυρώθηκαν ή αναβλήθηκαν πολλές εκδηλώσεις, με τις οποίες πιθανότατα θα διευρυνόταν η μάλλον ισχνή, λόγω του φόβου και των απαγορεύσεων, λαϊκή συμμετοχή. Οι διαδικτυακές συζητήσεις αφαιρούν την αναντικατάστατη χαρά της συνύπαρξης των ανθρώπων, διευρύνουν πάντως το ακροατήριο: το καθιστούν διεθνές.
Oι οριστικοί απολογισμοί την παρούσα στιγμή δεν είναι απλώς βιαστικοί, είναι και άδικοι.
Ελειψαν βέβαια –αλλά αυτό δεν είναι και για να στενοχωριόμαστε– και τα πολλά events. Τα οιονεί θεατρικά δρώμενα δηλαδή, που υποτίθεται ότι θα επανανοηματοδούσαν, θα στίλβωναν και θα ενίσχυαν το brand name της χώρας. Το οποίο, εντούτοις, έστω και μόνο χάρη στους Ολυμπιακούς είναι ευρύτατα αναγνωρίσιμο, περίπου όσο και των αυτοκρατοριών των τελευταίων αιώνων. Για να μην προσθέσω ότι στην εκπαιδευτική ύλη που διδάσκεται σε πολλά κράτη, όχι μόνο δυτικά, στο μάθημα της Ιστορίας ή της Λογοτεχνίας, οι αναφορές στην αρχαία Ελλάδα αξίζουν όσο είκοσι ετήσια διαφημιστικά προγράμματα του ΕΟΤ. Και πριν τρέξουμε στο Χόλιγουντ για να ξαναδούμε τους «300» και τον «Μεγαλέξανδρο» και να υπολογίσουμε την παράπλευρη διαφημιστική μας ωφέλεια, ας πάμε στο Μιλγουόκι των Ηνωμένων Πολιτειών. Θα μας υποδεχτεί εκεί ένας ωραίος Ελληνας: ο Γιάννης Αντετοκούνμπο, μέγας χορηγός αγαθής φήμης στη χώρα μας. Πολλά άγχη –οικολογικά, οικονομικά, υγειονομικά κ.ο.κ.– δικαιούται να έχει η πατρίδα μας. Αγχος αναγνωρισιμότητας όχι.
Παρ’ όλα τα εμπόδια και τις δυσκολίες, έστω και ένα μικρότατο μέρος της εσαεί οφειλόμενης τιμής στους προγόνους μας αποδόθηκε το 2021, όπως σημείωνε και ο Νίκος Κωνσταντάρας στην «Κ» της περασμένης Κυριακής, στο άρθρο του «1821-2021: διαρκής επανάσταση». Αποδόθηκε με συνέδρια σε αρκετές πόλεις. Με διαλέξεις και συζητήσεις (ψηφιακές οι περισσότερες). Με εξαιρετικές ατομικές εκθέσεις ζωγραφικής, όπως η έκθεση του Χρήστου Μποκόρου στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, με τίτλο «1821, η γιορτή», και η έκθεση του Γιάννη Ψυχοπαίδη «Μορφές του ’21» στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Με εκθέσεις τεκμηρίων της Επανάστασης. Με τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ (κυρίως στα κρατικά κανάλια), που έπειθαν από μιας αρχής ότι καταστρώθηκαν με μεράκι και υλοποιήθηκαν με κόπο και ψάξιμο. Με εκδόσεις ή κριτικές επανεκδόσεις βιβλίων άκρως απαραίτητων για το μάθημα της αυτογνωσίας, είτε για απομνημονεύματα αγωνιστών πρόκειται είτε για μελέτες Ελλήνων και ξένων. Στα ωφελημένα κεφάλαια, ο ρόλος των αμάχων και ανωνύμων και το βλέμμα των άλλων, των Τούρκων συμπεριλαμβανομένων.
Οσον αφορά, πάντως, τη μελέτη της επίδρασης της Επανάστασης στα γράμματά μας, σωστά επισημαίνει ο Γ. Ν. Περαντωνάκης στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (18-19.12) ότι δεν εκδόθηκαν φέτος σημαντικά έργα, «αν εξαιρέσουμε το βιβλίο του Αλέξη Πολίτη “1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούργια λογοτεχνία” (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), το οποίο αναφέρεται κυρίως στην ποίηση των Επτανησίων (Διονυσίου Σολωμού, Ανδρέα Κάλβου), αλλά και ευρύτερα στους λόγιους συγγραφείς της εποχής». Ας προστεθεί πάντως ο μόλις μιας εβδομάδας συλλογικός τόμος «1821-2021: Μνήμες τεχνών, θραύσματα ιστορίας» (εκδόσεις Νήσος/Ιδρυμα Νίκος Πουλαντζάς), και οι δύο φετινές ανθολογίες ποιημάτων με το ’21 στον πυρήνα τους. Προηγήθηκε η ανθολογία «Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης: δημοτικό τραγούδι – Νεοέλληνες ποιητές από τον Σολωμό και τον Κάλβο μέχρι σήμερα» (εκδόσεις Πατάκη), απαρτισμένη από τον συγγραφέα Κώστα Σταμάτη, που δυστυχώς πέθανε λίγους μήνες μετά την έκδοση. Και ακολούθησε ο τόμος «Χαίρε, ω χαίρε Ελευθεριά! – Ο Αγώνας του 1821 στην ελληνική και ξένη ποίηση» (Τράπεζα Πειραιώς – Ιδρυμα Τάκης Σινόπουλος, ανθολόγηση Θανάσης Γαλανάκης – Μάνος Κουμής, έρευνα υλικού – γενική φιλολογική επιμέλεια – υπομνηματισμός Θανάσης Γαλανάκης, κοσμήματα – επεξηγηματικά υπομνήματα Ηρώ Νικοπούλου). Η ξένη ποίηση καλύπτει υπερδιακόσιες από τις 970 σελίδες του τόμου.
Από τις αθηναϊκές εκθέσεις τεκμηρίων σημειώνω την έκθεση «1821 – Πριν και μετά: Ελληνες και Ελλάδα, Επανάσταση και κράτος» του Μουσείου Μπενάκη, εντυπωσιακή για το πλήθος και την ποιότητα των εκθεμάτων, που οργανώθηκαν σε συνεκτική και διαυγή διήγηση· όσοι, λόγω του κορωνοϊού, στερήθηκαν την τέρψη και τη γνώση που θα αποκόμιζαν από την επίσκεψή τους, μπορούν να πάρουν μια καλή γεύση μελετώντας τον πλούσιο κατάλογο, που εκδόθηκε με την επιμέλεια του Τάσου Σακελλαρόπουλου και της Μαρίας Δημητριάδου· χίλιες διακόσιες οι σελίδες του, ισάριθμες με τα εκθέματα. Αν αυτή η έκθεση έχει ήδη λήξει, μια άλλη, επίσης εξαιρετικού ενδιαφέροντος, διοργανωμένη από το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, με την επιμέλεια της Αννας Ενεπεκίδου, περιμένει τους επισκέπτες της. Με τον τίτλο «”Εγώ την αλήθεια”: Απομνημονεύματα – υπομνήματα – ενθυμήματα – αναμνήσεις – διηγήσεις», η έκθεση ξεναγεί στον βίο και στον λόγο 21 απομνημονευματογράφων, στον οποίο οφείλουμε να επιστρέφουμε πάντα.