«Η πρόοδος δεν είναι άλλο από τους σωρευμένους καρπούς της προσπάθειας των ανθρώπων να λύσουν προβλήματα. Υπάρχουν πισωγυρίσματα, ανατροπές. Νέα ζητήματα ανακύπτουν· πρόοδο σημειώνουμε στον βαθμό που τα λύνουμε», είπε πρόσφατα ο καθηγητής Ψυχολογίας του Χάρβαρντ Στίβεν Πίνκερ, που υποστηρίζει ότι η επιστήμη και η λογική έχουν βοηθήσει την ανθρωπότητα να επιτύχει τεράστια ηθική και υλική πρόοδο τους τελευταίους αιώνες. Κατά την τρέχουσα κρίση ερωτάται συχνά αν εξακολουθεί να πιστεύει πως ζούμε στην καλύτερη εποχή της μακρόχρονης ανθρώπινης ιστορίας. Αποκρίνεται πως ναι. «Η φύση μας μάς εμποδίζει να εκπληρώσουμε τα ουτοπικά όνειρα για έναν ιδανικό κόσμο. Θα συνεχίσουμε να συγκρουόμαστε για τις αποκλίνουσες αξίες μας. Ομως μπορούμε να βαδίσουμε μπροστά – να αναχαιτίσουμε την κλιματική αλλαγή, να περιορίσουμε την ανέχεια, τον πόνο και τη βία».
Η ρευστότητα των ξεμασκαρεμένων δεινών που θολώνει το μέλλον έφερε ξανά στο διεθνές προσκήνιο το βιβλίο «Διαφωτισμός Τώρα» που εξέδωσε ο Πίνκερ το 2018 (στην Ελλάδα κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες από τις εκδόσεις Διόπτρα) όπου αναδιατυπώνει τα ιδανικά του Διαφωτισμού, της λογικής, της επιστήμης, του ανθρωπισμού, της άρνησης του σκοταδισμού, με τα λόγια και τις αντιλήψεις του 21ου αι., υποστηρίζοντας, ενάντια στον περιρρέοντα σκεπτικισμό, ότι «αν εκτιμηθούν σωστά, είναι πράγματι εμψυχωτικά, παραινετικά, ευγενή – είναι λόγος να ζεις». Αναγνωρίζει ότι ο κόσμος μας μαστίζεται από άνιση κατανομή αγαθών, φτώχεια, αρρώστιες, τυραννία, βαρβαρότητα, άγνοια, ωστόσο θεωρεί –όπως πριν από αυτόν οι Καρ, Πόλαρντ, Φράνκελ κ.ά.– ότι έχουν εξαλειφθεί πολλές παλιές πηγές δυστυχίας. Και θα βελτιωθούμε περαιτέρω αν δεν ενδώσουμε στη μοιρολατρία, στον φανατισμό, στις διακρίσεις, στον φασισμό, στον λαϊκισμό, δηλαδή τον αντιδιαφωτισμό. Βασίζει την αισιοδοξία του σε δεδομένα, πιστεύει στον κοινωνικό και περιβαλλοντικό ακτιβισμό και ανησυχεί μήπως η μη αναγνώριση της προόδου αποθαρρύνει ανθρώπινες ενέργειες προκαλώντας απόγνωση και οργή, που θα εκμεταλλευτούν τύραννοι διψασμένοι για εξουσία.
Είναι δυνατόν τα αναδια-τυπωμένα στη γλώσσα του σήμερα ιδανικά του Διαφωτισμού να εμψυχώσουν; Οι απα- ντήσεις αποκλίνουν.
Είναι μια υπεραπλουστευμένη θεώρηση της διασυνδεδεμένης πολύπλοκης εποχής μας ενάντια στις ενδείξεις μιας αποτυχημένης παγκόσμιας διαχείρισης των κοινών; Μήπως, αντιθέτως, δούλοι της αδηφαγίας, ναυαγούμε μέσα στην απουσία ορίων; Σύγχρονοι διανοητές –Κρις Κουτάρνα, Ιαν Γκόλντιν, Τζέιμς Μακλίλαν– υπαινίσσονται μια ενδεχόμενη δύση του δυτικού πολιτισμού, όπως εκείνη του ελληνορωμαϊκού, της κινεζικής δυναστείας των Τανγκ, της Ισλαμικής χρυσής εποχής, της Αναγέννησης, υποστηρίζοντας ότι θα ήταν καλύτερο να διδαχθούμε από τις λιγότερο χρυσές πτυχές των εποχών ταχείας προόδου – δουλεία, θρησκευτικούς εξτρεμισμούς, λοιμούς, κοινωνικούς διχασμούς, γενοκτονίες, αυταρχισμούς… Καιροφυλακτούν και τώρα οι σκοτεινές όψεις: πανδημίες, φυσικές καταστροφές, εξτρεμισμοί, οξύτατοι ανταγωνισμοί, κυβερνοπόλεμοι, υπαρξιακές απειλές, συγκρούσεις, αναταραχές. Τα οφέλη των νέων επιτευγμάτων δεν θα είναι ίσα για όλους.
Η κατάρρευση της πίστης στην πρόοδο εξαιτίας δύο παγκοσμίων πολέμων, του Ολοκαυτώματος, ολοκληρωτισμών, διέλυσε την ουτοπία της τελειότητας. Που αντικαταστάθηκε από μια περισσότερο μετριοπαθή ιδέα για ανθρώπινη βελτίωση. Διότι η αντίληψη για τη ζωή, ακόμη και στις πιο ζοφερές περιόδους, δεν ταυτίστηκε ποτέ για τους πολλούς με έναν δρόμο στο πουθενά, αλλά με την ιδέα της γραμμικής ή σπειροειδούς πορείας προς τα εμπρός. Η ιδέα της προόδου, από τον προσωκρατικό Ξενοφάνη και τον σοφιστή Πρωταγόρα ώς τον Λουκρήτιο και τον Ρουσσώ, και από τον Βολταίρο και τον Καντ ώς τον Φέργκιουσον και τον Χέγκελ, σφράγισε τη δυτική σκέψη, ενάντια στις αντίπαλες ιδέες της συνεχούς παρακμής. Ομως η πολυπλοκότητα και τα μεγάλα κόστη της –καταστροφή περιβάλλοντος, αιματοβαμμένοι ανταγωνισμοί– εδώ και καιρό διχάζουν. Αιτία δεινών ή μεγάλη ανθρώπινη αλήθεια; Ψευδαίσθηση ή πηγή ιδανικών και ελπίδας; Παγίδα ή μεγαλοφυΐα της καρδιάς; Η ηθική βελτίωση δεν συμβαδίζει με την υλική πρόοδο. Αντιστρόφως, ο φόβος της πτώσης στερεί από τους ανθρώπους το κίνητρο να σχεδιάζουν το αύριο. Η ιδέα μιας βιώσιμης προόδου τουλάχιστον προσφέρει ένα μέλλον στο μέλλον.
Οπως έλεγε ο φιλόσοφος της επιστήμης Καρλ Πόπερ, «στη ζωή υπάρχουν δύο είδη ανθρώπων: οι αισιόδοξοι και οι απαισιόδοξοι. Οι απαισιόδοξοι έχουν συνήθως δίκιο. Αν όμως η ανθρωπότητα έφτασε έως εδώ, αυτό το χρωστάει στους αισιόδοξους».