Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι η αιτία που πάνω από την Ευρώπη πλανώνται φαντάσματα του 20ού αιώνα: ισοπεδωτικοί βομβαρδισμοί πόλεων από τη Ρωσία, εκατομμύρια Ουκρανών προσφύγων, μαζική έξοδος Ρώσων αντιφρονούντων προς γειτονικές χώρες, αγώνας εξοπλισμών, κίνδυνος πυρηνικής ανάφλεξης. Τα φαντάσματα αυτά τα καθοδηγεί μια ιδέα που έχει στοιχειώσει την Ευρώπη από την εποχή των δύο παγκοσμίων πολέμων: η ιδέα του ζωτικού χώρου. Αν και δεν χρησιμοποιείται ο όρος Lebensraum, που συνδέθηκε με τον Χίτλερ, η επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία αιτιολογείται –και από ορισμένους δικαιολογείται– ως φυσιολογική αντίδραση στη διείσδυση της Δύσης σε χώρες που επί δεκαετίες θεωρούνταν ότι ανήκουν στη ζώνη επιρροής της Σοβιετικής Ενωσης και, μετά την κατάρρευσή της, της Ρωσίας.
Προσκολλημένοι στην ιδέα των ζωνών επιρροής, ο Χένρι Κίσινγκερ και ο Τζακ Μάτλοκ, πρώην πρεσβευτής των ΗΠΑ στη Σοβιετική Ενωση και ιστορικός, είχαν προειδοποιήσει τo 2014 ότι η προς ανατολάς επέκταση του ΝΑΤΟ θα οδηγούσε σε αποφασιστική αντίδραση της Ρωσίας. Ο Πούτιν δεν τους διέψευσε. Κοινή στον Κίσινγκερ και στον Πούτιν είναι η νοσταλγία της αμοιβαίας αναγνώρισης ζωνών επιρροής, πάνω στην οποία στηρίχθηκε η ειρήνη στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Παράπλευρη απώλεια αυτής της σιωπηρής συμφωνίας των υπερδυνάμεων ήταν το κουτσούρεμα της αυτοδιάθεσης ολόκληρων εθνών και της ελευθερίας των πολιτών τους. Η ιστορία της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας, αλλά και της Ελλάδας, σφραγίστηκε από αυτή την πολιτική.
Και όμως, ο κόσμος σήμερα δεν είναι αυτός στον οποίο ανδρώθηκαν οι δεινόσαυροι του Ψυχρού Πολέμου. Υπάρχουν δύο βασικές διαφορές. Πρώτον, μπορεί οι χώρες που αποδεσμεύτηκαν από το άρμα της Σοβιετικής Ενωσης να παρουσίασαν φαινόμενα διαφθοράς και υπονόμευσης των δημοκρατικών θεσμών, αλλά οι πολίτες τους έχουν γνωρίσει τρεις δεκαετίες ελευθερίας, ανεξαρτησίας, δημοκρατίας και σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και δεν δέχονται να γίνουν πάλι η παράπλευρη απώλεια γεωπολιτικών σχεδιασμών. Το αποδεικνύει η απροσδόκητα λυσσαλέα αντίσταση των Ουκρανών. Δεύτερον, λόγω της κλιματικής αλλαγής, η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει σήμερα μια υπαρξιακή απειλή που δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί χωρίς κοινή δράση των κρατών. Τις μελλοντικές γεωπολιτικές αλλαγές θα τις υπαγορεύει η φύση. Η άνοδος των θαλασσών θα εξαφανίσει νησιά και παράκτιες περιοχές. Το λιώσιμο των πάγων θα κάνει προσιτούς τους θησαυρούς στο υπέδαφος απροσπέλαστων περιοχών· παραδοσιακοί σιτοβολώνες θα αντικατασταθούν από άλλους. Η Ευρώπη δεν μπορεί να παίξει τον ηγετικό ρόλο που της αναλογεί στην αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης, αν είναι πεδίο μαχών, με τη Ρωσία είτε στο περιθώριο είτε στα χαρακώματα. Το να αντιμετωπίζονται τα μεγάλα προβλήματα της υφηλίου με την επιστροφή στο δόγμα των ζωνών επιρροής είναι σαν να ανατρέχουμε στον Κλαούζεβιτς για να δούμε πώς θα αντισταθούμε στις κυβερνοεπιθέσεις.
Υπάρχουν 18 δόγματα εξωτερικής πολιτικής που οφείλουν το όνομά τους σε Αμερικανούς πολιτικούς, από τον Μονρόε στον Ομπάμα. Πενιχρή είναι, αντίθετα, η ευρωπαϊκή σοδειά σε ανάλογα δόγματα, αντίστοιχη άλλωστε με την περιορισμένη επιρροή της Ευρώπης. Σήμερα όμως η Ε.Ε. χρειάζεται ένα δικό της ξεκάθαρο δόγμα, για να εξασφαλίσει τον μελλοντικό ρόλο της στην παγκοσμιοποιημένη υφήλιο. Είναι η δέσμευση ότι δεν θα αναγνωρίσει ποτέ αλλαγές συνόρων ή εδαφικού καθεστώτος που επιβλήθηκαν με στρατιωτικά μέσα και θα αντισταθεί αποφασιστικά σε αυτές με τα εκάστοτε ενδεδειγμένα μέσα. Η Ε.Ε. χρειάζεται αυτό το δόγμα, γιατί χορεία κρατών, και στους κόλπους της και στα σύνορά της, αντιμετωπίζει άμεση απειλή από την αναβίωση παραλλαγών της ιδέας του ζωτικού χώρου: η Ουκρανία, η Μολδαβία, οι Βαλτικές Χώρες, εμμέσως η Πολωνία και η Φινλανδία και, φυσικά, και η Ελλάδα, όταν η Τουρκία θεωρεί ζωτικό της χώρο το Αιγαίο.
Δέσμευση ότι δεν θα αναγνωρίσει ποτέ αλλαγές συνόρων ή εδαφικού καθεστώτος που επιβλήθηκαν με στρατιωτικά μέσα και θα αντισταθεί αποφασιστικά σε αυτές.
Σήμερα δυσκολευόμαστε να φανταστούμε μια Ρωσία που θα αποδεχόταν αυτό το δόγμα και θα συγκατοικούσε σε ένα «ευρωπαϊκό σπίτι» αντί να το υπονομεύει. Αλλά ας θυμηθούμε πόσο ουτοπική θα φαινόταν το 1945 μια γαλλογερμανική συνεργασία. Και όμως, μόλις έξι χρόνια αργότερα, Γαλλία και Γερμανία ίδρυσαν από κοινού την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ανθρακα και Χάλυβα που έθεσε τις βάσεις για την Ε.Ε. Η Ευρώπη δεν αντέχει νέες διαιρέσεις. Χρειάζεται τη Ρωσία ως εταίρο. Απλώς η Ρωσία δεν χρειάζεται τον Πούτιν και τον κύκλο του για να είναι μια δύναμη με αξιοπρέπεια. Μόνο αποφασιστική πολιτική μπορεί να απαλλάξει την κόσμο από πουτινοειδή καθεστώτα, ανοίγοντας τον δρόμο στις διεθνείς κοινές δράσεις που απαιτεί η επιβίωση της ανθρωπότητας.
Σε κρίσεις όπως η σημερινή, μικρά κράτη μπορούν να παίξουν ρόλο σημαντικότερο από εκείνον που αναλογεί στο μέγεθός τους. Σύμφωνα με το δόγμα Ελεμαν-Γιένσεν, που οφείλει το όνομά του στον Δανό υπουργό Εξωτερικών από το 1982 έως το 1993, μικρά κράτη μπορούν να ασκήσουν σημαντική επιρροή υποστηρίζοντας τις δυνάμεις που ασπάζονται τις ίδιες αξίες. Να λοιπόν στάδιο δόξης λαμπρό για την ελληνική διπλωματία, προς όφελος και της Ελλάδας και του ηγετικού ρόλου που οφείλει να διαδραματίσει η Ευρώπη στην υφήλιο.
* Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.