Η προσπάθεια την οποία ανέλαβε ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ για να μεταρρυθμίσει τα κακώς κείμενα της χώρας του δεν ήταν ρεαλιστική. Ομως δύσκολα μπορεί κανείς να αποδώσει ιδιοτέλεια στις προθέσεις του. Υπήρξε αργοπορημένος κληρονόμος ενός συστήματος ιδεών του όψιμου διαφωτισμού, το οποίο μέσα σε 70 χρόνια λειτουργίας ως πολιτικό σύστημα είχε υποστεί τις παραμορφώσεις από την αγροτική κοινωνία στην οποία βρέθηκε. Είχε ακόμα αποκτήσει το σύστημα τη σκλήρυνση από τις αυταρχικές ηγεσίες που κυβέρνησαν την ΕΣΣΔ.
Ο Γκορμπατσώφ πίστευε ότι ο κομμουνισμός ήταν δυνατό να γίνει λειτουργικός με μια μετάγγιση φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ομως ο Μαρξ είχε τοποθετήσει τα πολιτικά συστήματα μέσα στα οικονομικά τους εκκολαπτήρια. Η δικτατορία του προλεταριάτου δεν συνδυαζόταν με την αστική δημοκρατία. Οι δύο διάδοχοι του Γκορμπατσώφ, ο Γέλτσιν και ο Πούτιν, δεν ήταν οι πιο κατάλληλοι για να πετύχουν τη διασταύρωση. Κατάφεραν όμως να δημιουργήσουν μια τάξη «ολιγαρχών» με πειρατικά ένστικτα και τον κυνισμό που συνοδεύει κάθε ιστορική αποτυχία. Οι ολίγοι γνήσιοι φιλελεύθεροι της Ρωσίας αποτέλεσαν αναχρονισμό και χάθηκαν. Δυστυχώς για την Ευρώπη, η ρωσική μεταμόρφωση πραγματοποιήθηκε σε εποχή χωρίς σημαντικούς Ευρωπαίους ηγέτες.
Στις ΗΠΑ βρέθηκαν ο Κλίντον και ο Μπους. Ο πρώτος ως ανέμελος αρχηγός των νικητών του Ψυχρού Πολέμου, ο δεύτερος ως ανίδεος προϊστάμενος κύκλου υπουργών και συμβούλων με ψυχροπολεμικές καταβολές. Οι άνθρωποι του Μπους είδαν την ήττα των Σοβιετικών σαν ευκαιρία να αποκτήσει η Αμερική παντοδυναμία χωρίς ανταγωνισμό. Δεν σκέφτηκαν τότε τα πλεονεκτήματα από την εισαγωγή της Ρωσίας στους οργανισμούς της Δύσης. Βέβαια η ταχύτατη είσοδος των απελεύθερων του Συμφώνου της Βαρσοβίας σε δυτικούς οργανισμούς ήταν σε μεγάλο βαθμό επιλογή των απελεύθερων, όμως κανείς δεν σκέφτηκε τον αντίκτυπο στην απομονωμένη Ρωσία.
Η ταπείνωση που επρόκειτο να υποστεί το κέντρο της παλιάς μεγάλης δύναμης απέδωσε το απευκταίο προϊόν της. Η κατάρρευση του συστήματος της κοινωνικής ασφάλειας και η ανεργία η οποία από 0 έφτασε το 30% ανάγκαζε αξιοπρεπείς ανθρώπους να πουλάνε τα λιγοστά τους υπάρχοντα στους δρόμους.
Ο κύκλος του Μπους αγνόησε τον ανταγωνιστή του μέλλοντος ώστε να συνάψει εγκαίρως αγαθές σχέσεις με τη Ρωσία.
Η ταπείνωση που επρόκειτο να υποστεί το κέντρο της ΕΣΣΔ απέδωσε το απευκταίο προϊόν της.
Ομως ο ανταγωνισμός θα ερχόταν και από άλλη κατεύθυνση. Ποιος θυμάται πλέον τον Ντενγκ Σιάο Πινγκ, ο οποίος μορφωνόταν από τα τρομερά λάθη του Μάο. Ως απροσδόκητος διάδοχός του, φρόντισε να πλησιάσει τους Αμερικανούς για να θητεύσει στην τεχνολογία τους και τις οικονομικές και εμπορικές τους δεξιότητες. Η σταδιοδρομία του Ντενγκ ως αναμορφωτή της κινεζικής οικονομίας πέρασε απαρατήρητη στη Δύση. Χωρίς να εγκαταλείψει τον κομμουνισμό, απελευθέρωσε την οικονομία από τον κεντρικό σχεδιασμό και μαθήτευσε στο σύστημα την αγοράς.
Η επίσκεψη του Γκορμπατσώφ στο Πεκίνο συνέπεσε με τη φοιτητική εξέγερση τον Μάιο του 1989 στη πλατεία Τιενανμέν. Η καταστολή ήταν άγρια, αλλά οι ΗΠΑ χρειάζονταν την Κίνα ως αντίπαλο δέος για τη Ρωσία. Ετσι ο Ντενγκ συνέχισε ανενόχλητος τη σχέση που μεταμόρφωσε τη χώρα του.
Οταν ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, η Κίνα ανακάλυψε με έκπληξη ότι στο παγκόσμιο πεδίο είχε μείνει η Αμερική αντί της Σοβιετικής Ενωσης. Αρχικά με τη βοήθεια της Ιαπωνίας και αργότερα μόνη υπό νέες ηγεσίες, η Κίνα ανακάλυψε ότι στον διπολικό κόσμο του μέλλοντος θα είναι ο δεύτερος παίκτης.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.