Ολες οι κινήσεις του Πούτιν, εκβιασμοί, ομηρίες, δολιοφθορές, επιθέσεις σε ουκρανικούς ενεργειακούς σταθμούς, συνεργούν για να πλήξουν παγιωμένες συντεταγμένες της ζωής στην Ευρώπη. Να εξουθενώσουν πολίτες εν ειρήνη και μαχόμενους στα ουκρανικά πεδία, να εξαναγκάσουν δυνάμεις σε παραίτηση ή παράδοση. Επιταχύνοντας μεταβάσεις… Oμως οι αλλαγές στην ενέργεια μεταμορφώνουν βαθιά τις κοινωνίες.
Η ιστορία της ανθρώπινης προόδου, από τον τροφοσυλλέκτη στον χρήστη έξυπνου κινητού, είναι η ιστορία της ενέργειας. Με τον έλεγχο της φωτιάς και την εκμετάλλευση των ορυκτών καυσίμων ο homo sapiens ελευθέρωσε τεράστιες ποσότητες ενέργειας που συσσωρεύτηκαν πολύ πριν εμφανιστεί το είδος. Οι ενεργειακές μεταβάσεις καθοδήγησαν την ανθρώπινη περιπέτεια, ανέδειξαν προσωπικότητες που ανέτειλαν και έδυσαν, επιχειρήσεις που μεσουράνησαν και έσβησαν, έθνη που ηγεμόνευσαν ως παγκόσμιες δυνάμεις και παρήκμασαν. Η σημερινή ενεργειακή βόμβα εξωθεί σε ανατροπές, στην περιθωριοποίηση των κυρίαρχων ορυκτών καυσίμων (παρέχουν το 78% της παραγόμενης ενέργειας) από τις ανανεώσιμες πηγές. Πόσο δραματικά θα μεταβάλει αυτό τη ζωή μας;
Κάθε ενεργειακή μετάβαση ήταν και μια επανάσταση που μεταμόρφωνε τη ζωή στη Γη. Τώρα αυτή είναι μονόδρομος.
Στην αρχή, τα πάντα κινούσε η ανθρώπινη δύναμη. Μετά, το νερό – τους πρώτους νερόμυλους κατασκεύασαν οι αρχαίοι Ελληνες. Στον Μεσαίωνα, ένας μύλος και μια χούφτα άνθρωποι άλεθαν το αλεύρι που έθρεφε μια πόλη. Η τιμή του ψωμιού έπεσε, η ζωή πολλών βελτιώθηκε. Οι ανεμόμυλοι, που έφτασαν από την Περσία και την Κίνα στην Ευρώπη το 1150, έδωσαν σε περισσότερους ανθρώπους πρόσβαση σε θέσεις ελέγχου και εξουσίας. Oμως το κάρβουνο ήταν που πυροδότησε την πρώτη πολιτισμική έκρηξη, όταν άρχισε να εξορύσσεται και να καίγεται μαζικά τον 16ο αι. στην Αγγλία. Μείωσε την πίεση στα δάση, το κόστος της θέρμανσης των σπιτιών, την τιμή των μεταλλικών προϊόντων, έφερε πληθυσμούς από την ύπαιθρο στις πόλεις, πληθώρα αγαθών και ραγδαία ανάπτυξη. Αλλαξε τη μηχανική, την τεχνολογία, ευκόλυνε τη μετακίνηση των ανθρώπων –με ατμάμαξες και ατμόπλοια–, το εμπόριο. Παρήγαγε πλούτο. Και τρομακτική ρύπανση. Η πρόοδος απάλυνε, αλλά δεν εκρίζωσε το κακό. Με το κάρβουνο, πρώτα φωτίστηκαν οι πόλεις· το νυχτερινό άστυ με τα αβέβαια –σαν την ανθρώπινη συνείδηση– αντιφεγγίσματα του γκαζιού μεταμορφώθηκε σε ηλεκτρικό κήπο. Μετά κινήθηκαν τρένα και πλοία. Τέλος δούλεψε η βιομηχανία. Το φθηνό ρεύμα βελτίωσε τις συνθήκες εργασίας, γέμισε τα σπίτια σίδερα, ανεμιστήρες, θερμοσίφωνες, κουζίνες, ψυγεία, πλυντήρια, μεταμόρφωσε την επικοινωνία· από τον τηλέγραφο έγινε το άλμα στο τηλέφωνο, στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, στο Διαδίκτυο.
Ο κινητήρας εσωτερικής καύσης και η μαζική παραγωγή αυτοκινήτων απογείωσαν τη ζήτηση για πετρέλαιο, που μετά διείσδυσε στην ηλεκτροπαραγωγή και σε άλλες χρήσεις. Οι ανησυχίες για τα αποθέματά του και το σοκ της εκτίναξης της τιμής του το 1973 άνοιξαν ευρύτερα τις πύλες σε φυσικό αέριο, πυρηνική ενέργεια, γεωθερμία, στη δύναμη του νερού, του ανέμου, του ήλιου, στα βιοκαύσιμα, στη βιομάζα, στο υδρογόνο, στην έξυπνη ενέργεια. Η κλιματική κρίση έδειξε τον μονόδρομο προς τις ΑΠΕ. Μόνο που τώρα έπρεπε να γίνει αλλιώς. Η πικρή γνώση από τις προηγούμενες, χαοτικές και απρόβλεπτες μεταβάσεις επέβαλε σχέδιο. Εγιναν σχέδια, που συνάντησαν τοίχους. Λόμπι, επενδυτική αδράνεια, κοινωνική άρνηση στη μείωση της ζήτησης την οποία προϋποθέτουν τα νέα συστήματα. Δυσεπίλυτο παρέμενε το ενεργειακό τρίλημμα: μηδενικές εκπομπές, ενεργειακή ασφάλεια, χαμηλές τιμές. Ωσπου ήρθε ο πόλεμος στην Ουκρανία.
Τη νέα μετάβαση ενδέχεται να καθοδηγήσει, αυτή τη φορά, η κοινωνία. Η συνέχιση της τρυφηλούς ζωής του κινητού και της άμοχθης μέρας προαπαιτεί άφθονη φθηνή ενέργεια. Οι λύσεις είναι στο τραπέζι. Oπως παράλληλη λειτουργία διαφορετικών ΑΠΕ, συρρίκνωση της παραγωγής μεγάλης κλίμακας, αύξηση της τοπικής παραγωγής ενέργειας και αποθήκευσή της. Μεταβατική χρήση ορυκτών καυσίμων χωρίς την κατασκευή νέων υποδομών (δεν τηρείται). Συνεργασία και κοινή χρήση δεδομένων. Τέταρτη βιομηχανική επανάσταση και τεχνολογίες που ειδοποιούν για ζητήματα πριν αυτά προκύψουν, που περιορίζουν το κόστος των ΑΠΕ, συμβάλλουν στην εξοικονόμηση ενέργειας (έξυπνοι θερμοστάτες κ.λπ.), αυξάνουν την πρόσβαση υπανάπτυκτων περιοχών στην ανανεώσιμη ενέργεια… Οι κοινωνίες κινούν βουνά όταν αποφασίσουν να ελέγξουν τη μοίρα τους. Ωστε να μην καταλήξει σύντομα η ανθρώπινη παρουσία μόνο ένα επεισόδιο στη μακρά πορεία αποκατάστασης της ενεργειακής ισορροπίας του πλανήτη.