Eχουμε συχνά αφορμές να υποψιαζόμαστε ότι δεν υπάρχει Θεός. Συχνότερα, πάντως, γεννιούνται υποψίες ότι υπάρχει διάβολος. Για να διορθωθεί ένα κακό που η θεϊκή πρόνοια αμέλησε να αποτρέψει, επέρχονται πολλά χειρότερα, σαν από διαβολική παρέμβαση. Κάποιοι χρησιμοποιούν τον όρο «σύνδρομο του Οιδίποδα», για προσπάθειες που οδηγούν στην πραγμάτωση ενός κακού, ενώ καταβάλλονται ειδικά προς αποφυγήν του. Αν ο Λάιος δεχόταν στωικά τον δελφικό χρησμό και δεν ανέθετε στον Θηβαίο βοσκό να σκοτώσει τον νεογέννητο γιο του, δεν θα ακολουθούσε η τραγωδία του Οιδίποδα.
Υπάρχει ένας ολόκληρος λογοτεχνικός κλάδος που παίζει με εικοτολογίες του είδους «και αν;». Αφετηρία του, η πασίγνωστη φράση του Μπλεζ Πασκάλ: «Αν η μύτη της Κλεοπάτρας ήταν κοντύτερη, η όψη του κόσμου θα είχε αλλάξει». Οι Αγγλοι ονομάζουν αυτή τη λογοτεχνία alternate history –εναλλακτική ιστορία–, ενώ οι Γάλλοι προτιμούν το uchronie –εκτός χρόνου–, στο πρότυπο της ουτοπίας. Πρώτος συγγραφέας του είδους ο Ζοφρουά-Σατό, που δημοσίευσε το 1836 ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Ο Ναπολέων και η κατάκτηση του κόσμου» (με τον Ναπολέοντα να κερδίζει στη ρωσική εκστρατεία του 1812 και να κατακτά τον πλανήτη). Στα ίχνη του Σατό, συγγραφείς όπως ο Φίλιπ Ντικ ή ο Ρόμπερτ Χάρις έγραψαν για μια ναζιστική Γερμανία που έχει νικήσει στον Πόλεμο, o Στίβεν Φράι μια εκδοχή Ιστορίας στην οποία ο Χίτλερ δεν έχει γεννηθεί και ο Στίβεν Κινγκ για μια Αμερική του 1963, με τη δολοφονία του Κένεντι να αποτυγχάνει.
Κορυφώνοντας την «ουχρονία», ο Πιερ Μπαγιάρ δημοσίευσε φέτος το «Et si les Beatles n’étaient pas nés?» –και αν οι Μπιτλς δεν είχαν γεννηθεί;–, όπου εξετάζει σειρά σχετικών ενδεχομένων: να είχε προωθήσει το 1961 άλλο νεανικό συγκρότημα ο διάσημος παραγωγός Μπράιαν Επσταϊν (τους Kinks αντί των Μπιτλς), η Καμίλ Κλοντέλ να είχε υπερσκελίσει τον Ροντέν, ο Μπεν Τζόνσον τον Σαίξπηρ ή ο Προυντόν τον Μαρξ (αν η οικογένεια Χάινριχ και Εριέττας Μαρξ έχανε από φυματίωση τον νεογέννητο Κάρολο, όπως άλλα τους αγόρια) και πολλά ακόμη παραδείγματα ιστορικών «ενδεχομενικοτήτων», με τον ανάλογα αλλαγμένο κόσμο στον οποίο θα ζούσαμε.
Οι συνθήκες στη σημερινή Ελλάδα είναι ανείπωτα τραγικές, για να επιδοθεί κανείς σε παιχνίδια εικοτολογιών. Καίτοι δεκάδες οικογένειες θα βασανίζονται ακριβώς με ερωτήματα του είδους: «Και αν η κόρη, ο γιος, το αγαπημένο πρόσωπο ανέβαλλαν την επιστροφή τους, αν με κάποιο τρόπο δεν τύχαινε να βρίσκονται στο μοιραίο τρένο ή αν η τεχνολογία δεν ήταν τόσο καθυστερημένη και οι χειριστές της τόσο φονικά ανίδεοι», παραμένει «εν ου παικτοίς» ο παραλληλισμός με «ουχρονίες». Αυθόρμητα, ωστόσο, έρχεται η σκέψη ότι, αν λειτουργούσε σωστά ο σιδηροδρομικός κόμβος, τόσο πολλοί και τόσο νέοι κατά πλειονότητα άνθρωποι θα εξακολουθούσαν να έχουν τη ζωή μπροστά τους. Με αυτό το απαράμιλλο δεδομένο, σήμερα όλοι θα βιώναμε τις συνήθεις αντιξοότητες μιας προβληματικής ευρωπαϊκής χώρας, περιμένοντας μία ή δύο εκλογικές αναμετρήσεις και τα θέλγητρα της καλοκαιρινής ραστώνης.
Αντίθετα, βρισκόμαστε μπρος στην προοπτική του χάους. Με ένα απολύτως δικαιολογημένο αίσθημα οργής, το πάνδημο αίτημα τιμωρίας όλων των υπευθύνων, μα και με έναν επικίνδυνο αντισυστημισμό, που μόνο σε χειρότερα κακά μπορεί να οδηγήσει. Επιφανή στελέχη της αντιπολίτευσης μιλούν για «αστυνομία που πνίγει με καπνογόνα νεαρούς διαδηλωτές και τους δολοφονεί στα τρένα», εξηγώντας ότι «βία είναι το κράτος που κάνει υποκλοπές κι αδιαφορεί για την ασφάλεια των μεταφορών, δεν είναι βία οι δυο μολότοφ που έριξαν κάποια παιδιά»· καθηγητές πανεπιστημίου καταγγέλλουν τη «δολοφονία στα Τέμπη» και μια κυβέρνηση που βλέπει τους νέους ως «αναλώσιμους»· τηλεοπτικοί διασκεδαστές αναρωτιούνται «τι μας χρειάζονται οι πολιτικοί;», κάνοντας τη βωμολοχία πολιτικό σύνθημα· αριστερίστικα έντυπα καλούν να μετατρέπεται σε διαδήλωση κάθε κηδεία θύματος, ενώ η κομμουνιστική Αριστερά απαιτεί «μαζικές μεταφορές για τον λαό, χωρίς τη λογική κόστους-οφέλους» και άρα, εμμέσως, την κατάργηση του καπιταλισμού.
Εύλογα, έτσι, τίθεται το ερώτημα: «Και αν το 2008 βρίσκεται πάλι μπροστά μας;». Με μιαν αντιεξουσιαστική ορμή χωρίς πολιτική πυξίδα και συγκρούσεις μέχρι τις εκλογές απλής αναλογικής. Ας φανταστούμε, σε αυτό το πλαίσιο, κυβερνητική σύμπραξη ΣΥΡΙΖΑ – ΜέΡΑ25 – Πλεύσης Ελευθερίας – ΑΝΤΑΡΣΥΑ κι Ελληνικής Λύσης στο αντισυστημικό πανηγύρι, συν ένα αμφίρροπο ΚΙΝΑΛ. Θαυμαστό συνονθύλευμα, με τους αρμούς της εξουσίας σε χέρια «αδιάφθορων», μαθητές του Αντρέι Ζντάνοφ που θα ηθικολογούν στη δημόσια τηλεόραση και τα ΕΑΑΚ σε ρόλο πανεπιστημιακής αστυνομίας, τον οποίο πάντοτε κατείχαν. Για να εκδικηθούμε τη διαφθορά και την ανικανότητα των υπερασπιστών του συστήματος, η «έννομη τάξη» θα θεωρείται ισοδύναμο της τυραννίας.
Βρισκόμαστε μπρος σε ένα απολύτως δικαιολογημένο αίσθημα οργής, το πάνδημο αίτημα τιμωρίας όλων των υπευθύνων, μα και σε έναν επικίνδυνο αντισυστημισμό, που μόνο σε χειρότερα κακά μπορεί να οδηγήσει.
Είναι λυτρωτικό να φανταστούμε τη Ν.Δ. να πληρώνει ακριβά ανεπάρκειες υπουργών ή την ατολμία τους να λύσουν εκκρεμότητες που χρόνιζαν και την ακηδία ενός βαθέος κράτους. Κράτους συνυφασμένου με υψηλά συμφέροντα και σκοτεινές συντεχνίες, όπου πρυτανεύει η αλληλεγγύη των κοπανατζήδων. Για να προκύψει τι, εντέλει; Μια «άγρια δημοκρατία»; Η αποχαλίνωση της αγυρτείας;
Παιχνίδια φαντασίας τα «και αν;», βοηθούν να συλλάβουμε το σύνθετο δίκτυο αιτίων που προκαλούν την τροπή της Ιστορίας σε μια κατεύθυνση αντί άλλης. Τίποτα, στη συνέχεια, δεν επανέρχεται εκεί όπου θα βρισκόταν εάν οι αντιδράσεις διέφεραν· εάν η σύνεση είχε μετριάσει την οργή. Αυτήν, τουλάχιστον. Γιατί το πένθος, μόνο ο χρόνος μπορεί, κι αυτός πολύ δύσκολα.
Ο κ. Πέτρος Μαρτινίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ.