Αν κάποιος αμφέβαλλε για τη χρησιμότητα της Ιστορίας για την κατανόηση σύγχρονων συγκρούσεων, οι συρράξεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την Ουκρανία και την Παλαιστίνη θα πρέπει να του άνοιξαν τα μάτια. Oπως η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και η λυσσαλέα αντίσταση των Ουκρανών έχουν τις ρίζες τους σε ιστορικές εξελίξεις δύο τουλάχιστον αιώνων, έτσι και η βία στον χώρο που ώς το 1948 ήταν γνωστός ως «Βρετανική Εντολή για την Παλαιστίνη» δεν έχει τις ρίζες της σε εξελίξεις της τελευταίας εικοσαετίας, στην κατάρρευση των συμφωνιών ειρήνης, στους ισραηλινούς εποικισμούς στα κατεχόμενα εδάφη και στην αύξηση της επιρροής της Χαμάς. Είναι μια σύγκρουση που τρέφεται από τα πάθη που γεννούν η πολιτισμική και συλλογική μνήμη Ισραηλινών και Παλαιστινίων.
«Συλλογική μνήμη» είναι ο τρόπος με τον οποίο κοινότητες «θυμούνται» γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος· γεγονότα που έζησαν οι ίδιοι ή για τα οποία άκουσαν αφηγήσεις από εκείνους που τα έζησαν. Η «συλλογική μνήμη» καλύπτει συνήθως περίοδο τριών γενεών και στηρίζεται σε αναμνήσεις, συχνά φιλτραρισμένες. Αντίθετα, γεγονότα του απώτερου παρελθόντος, παραδόσεις κι όχι αναμνήσεις είναι η «πολιτισμική μνήμη» μιας κοινότητας. Αποτελεί τη βάση για τη συλλογική ταυτότητα και τις αξίες της. Η συλλογική μνήμη των πιο ηλικιωμένων Ελλήνων φτάνει ώς τη μικρασιατική καταστροφή, των νεότερων ώς το Πολυτεχνείο. Πολιτισμική μνήμη όλων είναι οι Θερμοπύλες ή το 1821. Αρκεί ένα όνομα ή μια χρονολογία για να ανακληθεί στη μνήμη ένα σύνολο παραδόσεων, αξιών και συναισθημάτων.
Η πολιτισμική μνήμη των Εβραίων έχει κοινό στοιχείο την εμπειρία του διωγμού – από τη βιβλική Εξοδο από την Αίγυπτο και τη βαβυλώνια αιχμαλωσία στις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα ώς τον διωγμό από την Ισπανία το 1492, τα πογκρόμ στην τσαρική Ρωσία και το Ολοκαύτωμα. Η συλλογική μνήμη που δένει τους Παλαιστινίους είναι η εμπειρία της προσφυγιάς, με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948 και τον πόλεμο των Επτά Ημερών το 1967 και με τον εποικισμό της Δυτικής Οχθης. Οι μνήμες δεν αποτελούν γενετικό υλικό εθνών, παράγουν ωστόσο συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς και συλλογικά συναισθήματα. Το πρωταρχικό συλλογικό συναίσθημα για τους πολίτες του Ισραήλ είναι ο δικαιολογημένος φόβος για τον αφανισμό τους. Το κυρίαρχο συλλογικό συναίσθημα των Παλαιστινίων είναι η αγανάκτηση για μια προφανή αδικία.
Ισραηλινοί και Παλαιστίνιοι θα ελευθερωθούν από τον φαύλο κύκλο της βίας στον οποίο οδηγούν μνήμες και πάθη, όταν η ελπίδα ακυρώσει τα αρνητικά συναισθήματα του φόβου και της οργής. Ελπίδα δεν μπορεί να είναι ούτε ο αφανισμός του κράτους του Ισραήλ ούτε η διαιώνιση της προσφυγιάς των Παλαιστινίων. Είναι η προοπτική που έδωσαν οι συμφωνίες ειρήνης. Υπάρχουν παραδείγματα συμφιλίωσης προαιώνιων εχθρών, όταν η συμφιλίωση εδραίωνε ένα ευοίωνο μέλλον. Πρώτοι οι αρχαίοι Ελληνες διέκριναν τα πλεονεκτήματα της αμνηστίας. Δεν είναι διαγραφή της μνήμης –αμνησία–, αλλά αποφυγή πράξεων που υπαγορεύονται από αρνητικές μνήμες. «Μὴ μνησικακεῖν» και «μὴ μνησιχολεῖν» (να μην οργίζεσαι με βάση μνήμες) είναι οι εκφράσεις που συναντάμε σε αρχαίες συμβάσεις αμνηστίας. Μια ακραία διαδικασία συμφιλίωσης μετά από εμφύλιο πόλεμο μαρτυρείται στη σικελική πόλη της Νακώνης, γύρω στο 300 π.Χ. Επειτα από διαιτησία και με κλήρωση, μέλη των αντίπαλων παρατάξεων και ουδέτεροι πολίτες ενώθηκαν σε «αδελφότητες», ώστε οι τεχνητοί οικογενειακοί δεσμοί να θεμελιώσουν την ομόνοια.
Δεν πρόκειται να δημιουργηθούν τεχνητές οικογένειες από Ισραηλινούς εποίκους, μαχητές της Χαμάς και ειρηνιστές. Τουλάχιστον ας ελπίζουμε όμως ότι οι υποστηρικτές των δύο πλευρών θα σταματήσουν να παρασύρονται και οι ίδιοι στον αδιέξοδο κύκλο του μίσους. Δεν βοηθούν ούτε η αμυντική βοήθεια που δεν χρησιμοποιείται για άμυνα ούτε το επιπόλαιο σύνθημα «από το ποτάμι ώς τη θάλασσα η Παλαιστίνη θα ελευθερωθεί» (from the river to the sea Palestine will be free)», που θέλει να ακυρώσει την ιστορία των τελευταίων 75 ετών.
Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον.