Η Ελλάδα, όπως και πολλές άλλες χώρες, αντιμετώπισε τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια ένα τρίλημμα: μπορούσε άραγε να συμβιβάσει τη δημοκρατία, την οικονομική ανάπτυξη και την παγκοσμιοποίηση; Αποδείχθηκε πως όχι. Η κρίση του 2008 οδήγησε σε μια οικονομική οπισθοχώρηση και μάλιστα πολύ μεγάλης έκτασης –40% του διαθεσίμου εισοδήματος των κατοίκων της–, ενώ και η δημοκρατία δέχθηκε πολύ μεγάλη πίεση, αν και τελικά μπόρεσε να επιβιώσει, πιθανολογώ σε μεγάλο βαθμό χάρη στη συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση, δηλαδή χάρη στην εμπλοκή μας στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης που απαιτεί την ύπαρξη μεγάλων οικονομικών ενοτήτων.
Η Ελλάδα εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, όχι τόσο για οικονομικούς λόγους όσο για λόγους ισχυροποίησης της διαδικασίας μετάβασης στη δημοκρατία αλλά και ενίσχυσης της διεθνούς θέσης της, κυρίως απέναντι στην Τουρκία. Ως προς το σημείο αυτό ο Καραμανλής ήταν σαφής στις ομιλίες και συνεντεύξεις του. Φαντάζομαι πως και οποιοσδήποτε άλλος σώφρων πολιτικός στη θέση του το ίδιο θα έκανε, ωστόσο η λογική αυτή δεν έμεινε χωρίς συνέπειες.
Στη συνέχεια η χώρα πέρασε μια μακρά περίοδο εκπαίδευσης των κατοίκων της στη δημοκρατία, δηλαδή ικανοποίησης των Μεγάλων Προσδοκιών που είχαν διαμορφωθεί μετά την πτώση της δικτατορίας: οι προσδοκίες αυτές ήταν σε θέση να ικανοποιηθούν, κυρίως από το ΠΑΣΟΚ. Αφενός μεν μια μεγάλη μερίδα Ελλήνων που μέχρι τότε ήσαν αποκλεισμένοι και δεν μπορούσαν να απολαύσουν τα αγαθά της εξουσίας μπόρεσαν να μπουν στο παιγνίδι, αφετέρου δε τα μεγάλα περιθώρια δημόσιου δανεισμού έδιναν, έστω και για σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, στους Ελληνες σοσιαλιστές τη δυνατότητα να ικανοποιούν αιτήματα ακόμη και αν αυτά δεν ήσαν συμβατά με τις δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας. Επιχείρησαν λοιπόν να φτιάξουν ένα κοινωνικό κράτος χωρίς να υπάρχουν οι οργανωτικές δυνατότητες και οι οικονομικές προϋποθέσεις.
Στο πλαίσιο αυτό η δημοκρατία μπόρεσε να εμπεδωθεί στην Ελλάδα και μάλιστα να αποκτήσει στέρεες βάσεις, έστω και αν οι εμπειρίες από τις δεκαετίες που πέρασαν μπορεί να μην μας ικανοποιούν σε σύγκριση με τον τρόπο που λειτουργούσε η Δημοκρατία σε άλλες δυτικές χώρες. Η Δημοκρατία επομένως είχε έρθει για να μείνει. Ωστόσο, με τι κόστος!
Διότι τα προβλήματα ήταν διαφορετικά στον χώρο της οικονομίας, η οποία σε όλη τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης χρησιμοποιήθηκε ως μηχανισμός για τη χρηματοδότηση της πολιτικής δραστηριότητας με τρόπο που υπεξέφευγε διαρκώς να αντιμετωπίσει τα σημαντικά προβλήματα που διαρκώς αναδεικνύονταν.
Σε όλη τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης η οικονομία χρησιμοποιήθηκε ως μηχανισμός για τη χρηματοδότηση της πολιτικής δραστηριότητας.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο συγκροτήθηκαν ομάδες που μπορούσαν να επωφεληθούν από την ισχυρή θέση τους στην οικονομική διαδικασία και που μπόρεσαν να επιτύχουν και εξακολουθούν να επιτυγχάνουν ιδιαίτερα οφέλη για τα μέλη τους. Οι τζαμπατζήδες (free riders) μετατράπηκαν σε ένα καθεστώς στην Ελλάδα κατά τον ίδιο τρόπο που οι προσοδοθήρες μπόρεσαν να επωφεληθούν από μια ευνοϊκή μεταχείριση που δεν δικαιούνταν από τα πράγματα. Μια κατάσταση που ακόμη εξακολουθεί να υφίσταται και συμβάλλει δραματικά στη διαμόρφωση έντονων συνθηκών κοινωνικής αδικίας.
Σε ένα τέτοιο καθεστώς για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα η οικονομία παρέπαιε, με την πολιτική ελίτ της χώρας να αγνοεί επιδεικτικά τους καταναγκασμούς που επέβαλε η παγκοσμιοποίηση. Πίστευαν ότι με ελιγμούς της τελευταίας στιγμής και με τη στήριξη της Ευρώπης θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τα αδιέξοδα που επέρχονταν, τη στιγμή που η Γαλλία, η οποία επεδίωξε να ακολουθήσει έναν ανάλογο δρόμο, χρειάστηκε λιγότερο από τρία χρόνια για να ανακρούσει πρύμναν.
Βέβαια στις απαρχές της δεκαετίας του 1990 έγινε κατανοητό ότι η κατάσταση δεν μπορούσε να συνεχιστεί άλλο και δημιουργήθηκε μια κοινωνική συναίνεση για την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική και Νομισματική Ενωση, ως μια άλλη Μεγάλη Ιδέα που θα έλυνε αυτομάτως τα προβλήματα της Ελλάδας. Με το που εντάχθηκε βέβαια η Ελλάδα στη Ζώνη του Ευρώ, κρίθηκε ότι κάθε άλλη προσπάθεια περιττεύει και ότι μπορεί η χώρα, και κυρίως οι ισχυρές ομάδες πίεσης, να απολαύσει τους καρπούς του Παραδείσου. Κάθε μέτρο που θα ξεβόλευε τα ισχυρά συμφέροντα ήταν καταδικαστέο και οδηγούσε σε τραγελαφικές καταστάσεις: έτσι είδαμε τους φοιτητές να διαδηλώνουν κατά της μεταρρύθμισης Γιαννίτση για το συνταξιοδοτικό σύστημα.
Το τελικό αποτέλεσμα είναι γνωστό. Το ερώτημα είναι τώρα που διαμορφώνεται ένα διαφορετικό καθεστώς παγκόσμιας κεφαλαιακής συσσώρευσης σε σύγκριση με την καθαυτό μεταπολιτευτική περίοδο (1974-2008), τώρα που η δημοκρατία δέχεται παγκοσμίως ισχυρές πιέσεις και η παγκοσμιοποίηση υφίσταται τριγμούς με άδηλο μέλλον, τώρα που τα κλιματικά ζητήματα δημιουργούν άλλα δεδομένα στην οικονομική δραστηριότητα, σε τι έκταση είμαστε σε θέση να λάβουμε υπόψη μας τις απειλές και να δημιουργήσουμε στη χώρα μας τις προϋποθέσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών.
Ο κ. Κώστας Κωστής είναι καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.