Πέρυσι το καλοκαίρι θέλησα να παρακολουθήσω μία από τις δωρεάν παραστάσεις έργων του Σέξπιρ που δίνονται σε ένα ωραίο θεατράκι μέσα στο Σέντραλ Παρκ της Νέας Υόρκης. Τα εισιτήρια μοιράζονται σε συγκεκριμένες ημέρες στις 12 το μεσημέρι από τα εκδοτήρια του θεάτρου, μέσα στο πάρκο. Ο αριθμός τους, βεβαίως, είναι περιορισμένος. Δημιουργείται μία ουρά. Αυτοί που φτάνουν πρώτοι, εξασφαλίζουν εισιτήριο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η ουρά να ξεκινά να σχηματίζεται από το προηγούμενο βράδυ, άνθρωποι να έρχονται στο πάρκο με καρέκλες και υπνόσακους και για να στρατοπεδεύσουν. Εγώ, βεβαίως, αυτό δεν το ήξερα. Έφτασα στο πάρκο κατά τις 10 παρά, και οι άνθρωποι του θεάτρου με καθοδήγησαν στο τέλος της ουράς, περίπου ένα χιλιόμετρο μακριά από το εκδοτήριο, ενημερώνοντάς με ότι μάλλον αποκλείεται να προλάβω να πάρω εισιτήριο.
Παρ’ όλα αυτά κάθισα στο χορτάρι, στη λιακάδα, σκεπτόμενος αυτό το πάρα πολύ ενδιαφέρον θέμα: Ποια είναι η αξία των πραγμάτων; Των “δωρεάν” εισιτηρίων, εν προκειμένω, αλλά και γενικότερα: Ποια πράγματα αποτιμώνται σε χρήμα, πώς ορίζεται η αξία τους; Μερικούς μήνες αργότερα διάβασα ένα βιβλίο που αποτυπώνει τα ερωτήματα και διερευνά τις απαντήσεις τους εναργέστερα από ό,τι το ταραχώδες μου μυαλό σε ένα πάρκο. Το βιβλίο λέγεται “What Money Can’t Buy” και το έγραψε ο διάσημος καθηγητής του Χάρβαρντ Μάικλ Σαντέλ. Ο Σαντέλ είναι περισσότερο γνωστός για το “Justice”, το μάθημα φιλοσοφίας που διδάσκει στο Χάρβαρντ, το οποίο είναι συνήθως το δημοφιλέστερο μάθημα του πανεπιστημίου, και τις διαλέξεις του έχουν δει εκατομμύρια άνθρωποι στο YouTube. Στο “What Money Can’t Buy” ο Σαντέλ ερευνά, όπως λέει ο υπότιτλος του βιβλίου, τα “ηθικά όρια των αγορών”. Τι πωλείται; Τι απαγορεύεται να πουληθεί; Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ τους; Ποιοι είναι οι ηθικοί κανόνες που τις υπαγορεύουν; Είναι η ηθικό να πληρώνουμε για να αγοράσουμε, ας πούμε, ανθρώπινα όργανα; Να “πουλάμε” στις επιχειρήσεις το δικαίωμα να μολύνουν το περιβάλλον; Να “αγοράζουμε” μια επίζηλη θέση σε ένα δημοφιλές πανεπιστήμιο; Να αγοράζουμε μια θέση σε μιά ουρά;
Όπως όλοι οι φιλόσοφοι, ο Σαντέλ περιγράφει πάρα πολύ ωραία τα ερωτήματα, αλλά δεν δίνει τελεσίδικες απαντήσεις. Προτείνει απαντήσεις, βέβαια, και είναι σαφής η θέση του: Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, το χρήμα κατά κάποιον τρόπο μολύνει ηθικά την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ένα πολύ ωραίο παράδειγμα που αναφέρει είναι αυτό του Ισραηλινού παιδικού σταθμού.
Σε έναν παιδικό σταθμό στο Ισραήλ, το λοιπόν, πολλοί γονείς αργούσαν να παραλάβουν τα παιδιά τους, με αποτέλεσμα το προσωπικό να μένει μετά το πέρας του ωραρίου του για να τα φροντίζει. Όλες οι εκκλήσεις των υπευθύνων του σταθμού απέτυχαν, οι γονείς δεν συμμορφώνονταν, οπότε οι υπεύθυνοι δοκίμασαν το εξής: Καθιέρωσαν ένα χρηματικό πρόστιμο, αναγκάζοντάς τους γονείς να πληρώνουν για κάθε φορά που επιβαρύνουν τη λειτουργία του σταθμού. Το μέτρο είχε άμεσο αποτέλεσμα: Ο αριθμός των γονέων που καθυστερούσαν ΑΥΞΗΘΗΚΕ. Όπως σημειώνει ο Σαντέλ, οι γονείς ένιωθαν τύψεις που αργούσαν να πάρουν τα παιδιά τους, όταν όμως μπήκε το χρηματικό πρόστιμο σταμάτησαν να αντιμετωπίζουν την έγκαιρη προσέλευσή τους ως υποχρέωση, και άρχισαν να βλέπουν την καθυστέρησή τους ως υπηρεσία που τους προσφέρεται. Οπότε αργούσαν περισσότερο και χωρίς τύψεις. Το χρήμα μετέτρεπε την ηθική υποχρέωση σε οικονομική συναλλαγή.
Το φαινόμενο αυτής της “μόλυνσης” και ο μηχανισμός της έχουν μελετηθεί από αρκετούς οικονομολόγους, και τα συμπτώματά της δεν είναι πουθενά περισσότερο εμφανή από τις περιπτώσεις όπου πολλοί άνθρωποι διεκδικούν συγκεκριμένα προϊόντα ή υπηρεσίες ταυτόχρονα, όπως στις κερκίδες γηπέδων ή στις ουρές εισιτηρίων. Όπου η ζήτηση ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας μετατρέπεται σε εμπορικό προϊόν και η “αξία” του ως προϊόν ταυτίζεται με τη χρηματική του αξία, το προϊόν χάνει κάτι. Στις ουρές των ανθρώπων που περίμεναν να αγοράσουν το iPhone 6 στις ΗΠΑ πριν από λίγες εβδομάδες, οι περισσότεροι ήταν επαγγελματίες πληρωμένοι από άλλους για να σταθούν στην ουρά για λογαριασμό τους. Στο γήπεδο οι πλούσιοι πληρώνουν για να δουν τον ίδιο αγώνα που βλέπουν και οι φτωχοί, αλλά σε καλύτερες θέσεις, με πιο αναπαυτικά καθίσματα και καλύτερο πάρκινγκ. “Η δημοκρατία”, γράφει ο Σαντέλ, “δεν απαιτεί απόλυτη ισότητα, αλλά απαιτεί οι πολίτες να μοιράζονται μια κοινή ζωή. Έχει σημασία πολίτες από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και διαφορετικές καταβολές να συναντώνται μεταξύ τους στα πλαίσια της καθημερινότητας. Μόνο έτσι μαθαίνουμε να διαπραγματευόμαστε και να συμμορφώνουμε τις διαφορές μας, μόνο έτσι μαθαίνουμε να ενδιαφερόμαστε για το κοινό καλό”.
Δεν μπόρεσα να πάρω εισιτήρια για να δω Σέξπιρ στο πάρκο εκείνο το πρωί, αλλά δεν με πείραξε. Τα εισιτήρια ήταν δωρεάν. Η ουρά είχε ένα χαρακτήρα δημοκρατίας και δικαιοσύνης. Οι άνθρωποι που είχαν ξενυχτήσει στην ουρά ήταν προφανώς αυτοί που ήθελαν περισσότερο από όλους να δουν το έργο, κι αυτοί που άξιζαν περισσότερο να πάρουν εισιτήριο. Αν όμως ήξερα ότι κάποιοι από αυτούς βρίσκονταν εκεί επειδή κάποιος τους είχε πληρώσει εκατό δολάρια για να περιμένουν για λογαριασμό του; Η ουρά τότε θα έπαυε να μου μοιάζει τόσο δημοκρατική και δίκαια. Όπως συμφωνεί κι ο Σαντέλ, θα μετατρεπόταν σε κάτι άλλο.
Σε κάτι μολυσμένο.