Οι ανάγκες αυξάνονται, οι ασθενείς πληθαίνουν, οι δομές ψυχικής υγείας μειώνονται. Σε μια σύντομη τηλεφωνική επικοινωνία με επιστήμονα που εργάζεται πολλά χρόνια σε υπεύθυνη θέση σε ψυχιατρική μονάδα, αντιλαμβάνομαι ότι τα πράγματα μπορεί να είναι περισσότερο δραματικά απ’ ό,τι θεωρούμε ότι είναι. Σύμφωνα με ρεπορτάζ της «Κ» (14/10), οι δομές αποασυλοποίησης απειλούνται με λουκέτο λόγω υποχρηματοδότησης. Επιπλέον, τέλη Δεκεμβρίου ολοκληρώνεται η συγχρηματοδότηση του προγράμματος ψυχιατρικής μεταρρύθμισης «Ψυχαργώς» από το ΕΣΠΑ, χωρίς να έχουν εξασφαλιστεί αντίστοιχοι πόροι από τον τακτικό προϋπολογισμό.
«Τα πράγματα είναι δραματικά, όχι όμως μόνο με την έννοια της απελπισίας αλλά και της δράσης», λέει ο συνομιλητής μου. «Είμαστε στο καταληκτικό κομμάτι, του πάτου. Θα φανεί η ελπίδα». Ομως, στη συνέχεια της συζήτησης, η περιγραφή του τοπίου κάθε άλλο παρά φωτεινότητα δηλώνει: ενοίκια δεν πληρώνονται, ασθενείς που επρόκειτο να μετακινηθούν (για αποασυλοποίηση και επανένταξη) δεν μπορούν, ψυχίατροι, νοσηλευτές, ψυχολόγοι μεταναστεύουν. «Οταν λείπουν οι προοπτικές, αρχίζει η αυτοπεψία». Τρώει κανείς τα δάχτυλά του για να επιβιώσει.
Πού βρίσκεται, λοιπόν, η ελπίδα; Ισως σ’ αυτό ακριβώς το σημείο που υποχρεώνει όλες τις πλευρές να κάνουν ένα, όποιο, επόμενο βήμα. Χωρίς αιτήματα και διαμαρτυρίες, κινητοποιήσεις και αποσύρσεις. Οσοι είναι παρόντες και βιώνουν καθημερινά τις συνθήκες στον τομέα της ψυχικής υγείας στη χώρα μας βλέπουν την ερήμωση, αλλά δεν εγκαταλείπουν. «Τα συμβόλαια με τους ασθενείς είναι διαφορετικά από αυτά με την Πολιτεία», υπογραμμίζει ο συνομιλητής.
Στις παλαιότερες, προ κρίσης, εποχές, οι αντιπαραθέσεις και οι εντάσεις με στόχο πάντα το «κράτος» ήταν καθημερινές. Τώρα απλώνεται σιωπή. Συναίσθηση του αδιεξόδου; Ανασύνταξη δυνάμεων; Ελλειψη χρόνου ακόμη και για τη διαμαρτυρία; Συνείδηση της ματαιότητας; Το πολυσύνθετο της πραγματικότητας στον τομέα της ψυχικής υγείας θα βρει διαφυγές και προς ποια κατεύθυνση;
Οταν οι πιέσεις αυξάνονται, οι άμυνες διεγείρονται ή υποχωρούν; Οι απαντήσεις αναπροσαρμόζονται κι αυτές με βάση τις νέες συνθήκες, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές. Απωθήσεις, αρνήσεις, διαψεύσεις. Μεγάλη κόπωση από συνεχείς ανατροπές της καθημερινότητας του καθενός και ανάγκες αναπροσαρμογής, περικοπών που σιγά σιγά γενικεύονται.
Οταν οι δομές ψυχικής υγείας εξασθενούν, το δίχτυ ασφαλείας μιας κοινωνίας διαλύεται. Το κακό σε αυτή την περίπτωση είναι ότι αυτή η διάλυση δεν κάνει θόρυβο πολύ, γνωρίζει δημοσιότητα μόνο όταν το πρόβλημα διογκωθεί αποκτώντας εικόνα (κακομεταχείριση ασθενών, αθλιότητα χώρων, αυτοκτονίες…). Η ψυχική υγεία δεν εντάσσεται στις προτεραιότητες της Πολιτείας. Ειδικά όταν όλο το σύστημα υγείας της χώρας βρίσκεται σε διαδικασία καταστροφής, αρχίζει αναπόφευκτα να λειτουργεί μια άτυπη λίστα προτεραιοτήτων. Πώς αξιολογείται αν ένας καρκινοπαθής προηγείται από έναν ψυχικά ασθενή; Αν, μάλιστα, συνυπολογίσουμε τη διαπιστωμένη συντηρητικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, τα θέματα «ταμπού» παγώνουν –αν δεν πετρώνουν–, η έμφαση δίνεται σε άλλα που χαρακτηρίζονται «επείγοντα».
Μαζί με την αποδιοργάνωση αρχίζει και η αποεπένδυση. Η διαδικασία της επανένταξης όχι απλώς δεν είναι προτεραιότητα αλλά ηχεί και σαν πολυτέλεια. Δεκαετίες πίσω, δηλαδή. Η ασυνέχεια μιας κοινωνίας, όμως, στην αντιμετώπιση αυτών των θεμάτων έχει τίμημα. Ο εγκλεισμός γενικεύεται, η σύγχυση που συνεπάγεται δεν βοηθάει ούτε τις σκέψεις ούτε τις αποφάσεις.
Για να γονιμοποιηθούν προοπτική και ελπίδα, δεν μπορούν παρά να συμπεριλαμβάνουν το σύνολο της κοινωνίας, χωρίς αποκλεισμούς και περαιτέρω περιθωριοποιήσεις. Αλλιώς, οι παραμορφώσεις αναδύονται εκεί που δεν τις περιμένει κανείς. Εκεί που νομίζει ότι η «κατάσταση βελτιώνεται» προβάλλουν ψυχικές κινήσεις ανεξέλεγκτες. Και η προοπτική αποδεικνύεται ακόμη μία αυταπάτη.