Το 1770 ήταν σημαδιακό για τον τόπο. Κατ’ αρχάς επειδή τότε γεννήθηκε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Να πώς αρχίζει η «Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής»: «Εγεννήθηκα εις τα 1770, Απριλίου 3, την δευτέραν της Λαμπρής. Η αποστασία της Πελοποννήσου έγινε εις τα 1769». Η «αποστασία» αυτή, η εξέγερση δηλαδή, αν αποδώσουμε στη λέξη την πρωταρχική της σημασία, είναι τα Ορλωφικά: Παρακινημένοι από τους Ρώσους, που πολεμούσαν με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, κυρίως δε από τους τρεις αδελφούς Ορλώφ, οι σκλαβωμένοι Ελληνες εξεγέρθηκαν στη νησιωτική και την ηπειρωτική Ελλάδα, προπάντων στον Μοριά, που πλήρωσε κατόπιν το βαρύτερο τίμημα. Η Πύλη ανέθεσε σε Αλβανούς πολεμιστές να εκδικηθούν για λογαριασμό της. Και αυτοί έκαιγαν και σκότωναν σχεδόν επί μία δεκαετία στον Μοριά, ώσπου, μεθυσμένοι από δύναμη, στράφηκαν και κατά των εντολοδοτών τους. Το δημοτικό τραγούδι «Οι Αρβανίτες εις το Ανάπλι» προκάλεσε την έκπληξη του Κλωντ Φωριέλ, που το αποθησαύρισε, και την έκρηξη του Αντωνίου Μανούσου που το αναδημοσίευσε, λόγω της τόλμης του τραγουδιστή «να δοξάσει τη νίκη των ληστών που είχαν σφάξει με τις χιλιάδες τούς συμπατριώτες του».
Μολαταύτα, «η αποτυχία της εξέγερσης του 1770, οι καταστροφές που προκάλεσαν, μετά την αποτυχία, τα στίφη των Αλβανών, η ερήμωση της Πελοποννήσου, λειτούργησαν διδακτικά για τον υπόδουλο ελληνισμό: η μονολιθική στήριξη στο ομόδοξο “ξανθό γένος”, στη Ρωσία, αποδεικνυόταν αναποτελεσματική. Λίγα χρόνια μετά η Γαλλική Επανάσταση με το δίδαγμά της θα στρέψει τις συνειδήσεις των Ελλήνων προς τη δυτική Ευρώπη». Αντλώ τη φράση αυτή από το βιβλίο «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: Τεκμήρια, αναψηλαφήσεις, ερμηνείες» του Βασίλη Κρεμμυδά, ειδικευμένου στην ιστορία του Αγώνα, που κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες (εκδ. Gutenberg).
Πρόκειται για μια εξαιρετικά πυκνή έκθεση των πνευματικών, κοινωνικών, οικονομικών και ιδεολογικών διεργασιών που οδήγησαν στην Επανάσταση, που θα ήταν ιδιαιτέρως ωφέλιμη σε όσους συνηθίζουν να ερίζουν για τον χαρακτήρα του ξεσηκωμού· αν βέβαια ήταν διατεθειμένοι ν’ αφήσουν για λίγο στην άκρη το γιαταγάνι του δογματισμού και το καριοφίλι της έπαρσης, ώστε να διαβάσουν και κατιτίς άλλο πλην των αφορισμών που αποστήθισαν κάποια στιγμή και πια μένουν ασάλευτοι σε μια ημιμάθεια που υποκρίνεται την πολυγνωσία. Θεμελιωμένη στην εξαντλητική χρήση των αρχειακών πηγών και της ιστοριογραφίας, η ιστορία του Κρεμμυδά είναι γραμμένη σαν ένα συναρπαστικό διήγημα από πολλά μικρά αλυσιδωτά κεφάλαια, ανέγγιχτα από την ξηρότητα που είθισται να αποκαλούμε ακαδημαϊκή. Το βιβλίο, που δεν αφήνει αναπάντητο κανένα από τα σταθερώς επανερχόμενα ερωτήματα (πόση και ποια αρχαία Ελλάδα στον νου των επαναστατών; πόσος Διαφωτισμός, πόση Ευρώπη γενικότερα; ποιος ο ρόλος του Πατριαρχείου; πώς στεκόμαστε απέναντι στη σφαγή κατά την άλωση της Τριπολιτσάς, και ποιος ο ρόλος της λαφυραγώγησης;), έχει εκπονηθεί από την πλευρά του (αναδρομικού) αυτόπτη μάρτυρα. Ετσι εξηγείται το α΄ ενικό πρόσωπο στον Πρόλογο, που υποχωρεί βέβαια στις επόμενες σελίδες, έτσι και η χρήση του ρήματος «είδα»: «“Είδα”, τι θα πει “είδα”;» αναρωτιέται ο συγγραφέας. «Το βρήκα στα αρχεία θα πει, σε αυτά διάβασα τις περιγραφές. Αλλωστε, δεν είναι μία από τις αρετές του ιστορικού να μπορεί να “πάει”, να “βρίσκεται” στην εποχή που μελετάει; Στον χρόνο και στον χώρο του γεγονότος που μελετάει; Να παρακολουθεί τη ζωή, όλη, των ανθρώπων, των πρωταγωνιστών της ιστορίας;».
Τη δεκαετία του 1770, λοιπόν, ο Κρεμμυδάς είδε να γεννιέται, εκτός από τον μικρούλη που θα γινόταν ο Γέρος του Μοριά και θα διαδραμάτιζε καίριο ρόλο στη σύγκρουση της νεωτερικότητας με το παραδοσιακό, ένας άλλος γεννήτορας της Επανάστασης: «η οργάνωση των νέων οικονομικών δραστηριοτήτων των Ελλήνων. Οργανώνονταν σε εμπορικές εταιρείες – ο εταιρισμός (ο εμπορικός, ο επαγγελματικός, ο εφοπλιστικός, ο επαναστατικός – Φιλική Εταιρεία) αποδείχτηκε το κυρίαρχο σχήμα οργάνωσης του ελληνισμού στο τέλος της Τουρκοκρατίας· ένα σχήμα στραμμένο στη Δύση, στην Ιταλία αρχικά, στη Γαλλία κατόπιν. (…) Ημουν παρών όταν ο μεγαλομπακάλης του Μιστρά προσλάμβανε δάσκαλο στο σπίτι για τον γιο του· παρών κι όταν ιδρύθηκε μεγάλο σχολείο στο Μεσολόγγι – και λίγα χρόνια αργότερα που αυτός ο ίδιος ο γιος του μεγαλομπακάλη του Μιστρά γινόταν συνδρομητής στον “Λόγιο Ερμή”: πρόκειται για περιπτώσεις που πολλαπλασιάζονταν ραγδαία· μαζί με τη γενίκευση του εκχρηματισμού, τη διεύρυνση της αγοράς, την αύξηση του πλούτου. Ηρθε και η Γαλλική Επανάσταση, το 1789· μας άνοιξε τα μάτια· μας έκανε να σκεφτούμε αλλιώτικα, θα μας πει ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, που τότε άγγιζε τα 20 χρόνια του· θα μας τα πει αργότερα, όμως, όταν θα έχουν τελειώσει όλα –και η Επανάσταση– και θα έχει επεξεργαστεί ωριμότερα τις άπειρες εμπειρίες του. Πριν από το 1789 είχαν κυκλοφορήσει καταιγιστικά τα μηνύματα του Διαφωτισμού».
Και όταν ήρθε ο καιρός, η Πρωτοχρονιά του 1822, οπότε η Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου καθιέρωσε το πολίτευμα του ανεξάρτητου ελληνικού εθνικού κράτους, ο Διαφωτισμός, έτσι όπως τον είχαν εννοήσει ο παροικιακός και ο υπόδουλος ελληνισμός, ίδρυσε θεσμούς που «σε αυτή τη μορφή, του Ελληνικού Συντάγματος δηλαδή, δεν είχαν υπάρξει στο παρελθόν παρά μόνο στη Γαλλία, μετά την Επανάσταση του 1789».
Η Ελληνική Επανάσταση, κοσμογονικής σημασίας για τους Ελληνες/Γραικούς/Ρωμιούς, είχε και τεράστια σημασία για την Ευρώπη όλη. Να θυμηθούμε το περί θρησκείας άρθρο του πρώτου μας Συντάγματος; «Η επικρατούσα θρησκεία εις την Ελληνικήν επικράτειαν είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας· ανέχεται όμως η Διοίκησις της Ελλάδος πάσαν άλλην θρησκείαν, και αι τελεταί και ιεροπραγίαι εκάστης αυτών εκτελούνται ακωλύτως». Σήμερα, μια πενταετία πριν συμπληρωθούν δύο αιώνες από την έναρξη της Επανάστασης, το «ακωλύτως» δεν παραϊσχύει. Ποιο τζαμί… Εδώ άρχισε να μεταδίδεται ένα τρίλεπτο ειδήσεων στα αραβικά, στην ΕΡΤ, και οι συνήθεις εθναμύντορες έσπευσαν να καταγγείλουν την… εθνική μειοδοσία. Ντροπής πράγματα. Και η ντροπή δική τους όλη, των πατριδοκαπήλων. Αντίθετα, είναι όλων μας η ντροπή για το γεγονός ότι, όπως σημειώνει ο Κρεμμυδάς, «ουδέποτε μεταφράστηκε στα ελληνικά» το «περίφημο “Υπόμνημα” για την πολιτισμική κατάσταση των Ελλήνων», που εκφώνησε ο Αδαμάντιος Κοραής μπροστά σε λόγιο ακροατήριο, το 1803, στο Παρίσι. Μήπως αυτό, κ α ι αυτό, υποδηλώνει ότι τελικά ηττήθηκε ο Διαφωτισμός;