Δύο δημοψηφίσματα σε δύο άκρες της Ε.Ε. λειτουργούν σαν καταλύτες που προκάλεσαν ταραχή στην πολιτική σκηνή και κοινωνία των δύο χωρών όπου διεξήχθησαν, και απέδειξαν τη μεγάλη αμηχανία της Ευρώπης σε μια εποχή που βρίσκεται στην καμπή μεταξύ ένωσης και διάλυσης. Οι ομοιότητες και διαφορές μεταξύ του ελληνικού και του βρετανικού δημοψηφίσματος ίσως μας βοηθήσουν να δούμε πιο καθαρά τις δυναμικές που επηρεάζουν την πορεία της Ε.Ε. και τις σχέσεις μεταξύ των μελών της.
Χρόνια τώρα, στη Βρετανία καλλιεργείτο ένα κλίμα ευρωσκεπτικισμού που ένωνε μεγάλο κομμάτι της πολιτικής και δημοσιογραφικής ελίτ με σημαντικό μέρος του πληθυσμού που αισθάνεται ότι η παγκοσμιοποίηση έχει οδηγήσει στην απώλεια θέσεων εργασίας, σε χαμηλότερα εισοδήματα και σε γενικευμένη ανασφάλεια. Η αίσθηση μειωμένης εθνικής κυριαρχίας, ο φόβος για την αθρόα έλευση μεταναστών και προσφύγων, σε συνδυασμό με παράπονα ότι η Ε.Ε. απαιτούσε πολλά από τη Βρετανία χωρίς να προσφέρει, έστρωσαν τον δρόμο για μαζική ψήφο υπέρ τoυ Βrexit. Στην Ελλάδα, η οποία έχει λάβει πολλές δεκάδες δισ. σε κοινοτικούς πόρους από την ένταξή της στην Ε.Ε., τα τελευταία χρόνια υπήρχε έντονη αμφιθυμία σχετικά με την Ευρώπη. Αφενός αισθανόμαστε απώλεια εθνικής κυριαρχίας, αφετέρου πιστεύουμε ότι οι εταίροι μάς ζητούν πολλά σε αντάλλαγμα για όσα μας έδωσαν. Στη Βρετανία (δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία της Ε.Ε. πριν από το Brexit) και στη χρεοκοπημένη Ελλάδα ήταν έντονα τα αισθήματα φόβου και θυμού.
Δικαιολογημένα ή όχι, αυτά είναι απόδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά στην Ε.Ε., ότι δεν έχει διαχειριστεί σωστά την εικόνα του συνόλου στα μάτια των πολιτών των χωρών-μελών της.
Ο Κάμερον επέλεξε δημοψήφισμα ως τακτικό ελιγμό για να καθησυχάσει ευρωσκεπτικιστές στο ίδιο το Συντηρητικό Κόμμα· και ενώ ο Κάμερον ήταν υπέρ τού «Παραμένουμε», οι σκληρότεροι αντίπαλοί του ήταν μέλη του κόμματος και της κυβέρνησής του. Η ήττα τον οδήγησε σε παραίτηση, ενώ το χάσμα μέσα στο κόμμα του διευρύνθηκε. Ο διχασμός κλονίζει και το Εργατικό Κόμμα και όλη την κοινωνία. Η Βρετανία βρίσκεται σε πολιτική κρίση, εντείνεται η αβεβαιότητα στην οικονομία και η κοινωνία βράζει μεταξύ όσων ψήφισαν υπέρ και κατά της παραμονής. Η Ε.Ε. αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη κρίση της ιστορίας της. Στην Ελλάδα, πριν από ένα χρόνο (5 Ιουλίου) ο Αλέξης Τσίπρας είδε το δημοψήφισμα ως τρόπο να απεμπολήσει τις ευθύνες του και να βάλει τον λαό να επιλέξει εάν ήθελε νέα συμφωνία (με μεταρρυθμίσεις και λιτότητα) με τους εταίρους και δανειστές. Και στις δύο περιπτώσεις, οι πρωθυπουργοί έθεσαν στους πολίτες ερωτήματα που μόνο διχασμό θα μπορούσαν να προκαλέσουν. Το αποτέλεσμα το βλέπουμε στη Βρετανία σήμερα, αλλά και στη δική μας χώρα.
Εντυπωσιακή, όμως, είναι η διαφορά με την οποία οι δύο κυβερνήσεις προσέγγισαν το θέμα. Στη Βρετανία, ο Κάμερον ανήγγειλε τον Ιανουάριο του 2013 ότι εάν το κόμμα του κέρδιζε τις επόμενες εθνικές εκλογές θα διοργάνωνε δημοψήφισμα που θα αποφάσιζε εάν η Βρετανία θα παρέμενε στην Ε.Ε. Στις εκλογές του περυσινού Μαΐου, οι Συντηρητικοί πέτυχαν απρόσμενα μεγάλη νίκη, με αυτοδυναμία. Μετά από διαπραγματεύσεις με την Ε.Ε. για κάποιες εξαιρέσεις από τους κοινοτικούς κανόνες, τον Φεβρουάριο ο Κάμερον ανακοίνωσε ότι το δημοψήφισμα θα γινόταν στις 23 Ιουνίου. Στην Ελλάδα, το δημοψήφισμα διεξήχθη μόλις 9 ημέρες αφού ανακοινώθηκε, με ερώτημα ένα ακαταλαβίστικο κείμενο, το οποίο, όμως, γρήγορα «μεταφράστηκε» στο ότι «Οχι» σημαίνει υπερήφανη απόρριψη της συμφωνίας και «Ναι» παραμονή στην Ευρώπη. Το «Οχι» νίκησε με 62%. Μετά λίγες μέρες, όμως, η κυβέρνηση διαπίστωσε ότι δεν είχε καμία επιλογή από το να συνάψει τελικώς συμφωνία με τους δανειστές. Το «Οχι» μετετράπη σε «Ναι» για να παραμείνει η Ελλάδα στην Ευρωζώνη και στην Ε.Ε. Tον Σεπτέμβριο, οι ψηφοφόροι επιβράβευσαν τη ανατροπή, δίνοντας στην κυβέρνηση νέα νίκη σε εθνικές εκλογές.
Δύο πολύ διαφορετικές χώρες «μετέφεραν» εσωτερικές πολιτικές δυσκολίες στο ευρωπαϊκό γήπεδο μέσω δημοψηφισμάτων. Και στις δύο περιπτώσεις, οι υπέρμαχοι της σύγκρουσης με την Ευρώπη καθησύχαζαν τον λαό ότι αυτοί ήλεγχαν τις εξελίξεις. Οι εταίροι, όμως, είδαν τα αποτελέσματα ως απειλή στη συνοχή της Ε.Ε. και αρνήθηκαν να ενδώσουν σε ό,τι ζητούσαν οι δύο κυβερνήσεις. Η «απειλή» της αδύναμης Ελλάδας εξουδετερώθηκε γρήγορα· αυτή της Βρετανίας απαιτεί μεγάλη τέχνη για να αποφευχθεί εκπυρσοκρότηση. Οσο η εφαρμογή του δημοψηφίσματος παραμένει στον αέρα, η Βρετανία παραμένει εντός Ε.Ε., παραμένει και η ελπίδα η Ε.Ε. να μπορέσει να διαχειριστεί ένα ζωτικής σημασίας πρόβλημα που αναμενόταν εδώ και χρόνια.