Τουλάχιστον θα ξέρουμε. Τουλάχιστον από την Κυριακή, όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα του ερντογανικού δημοψηφίσματος, θα αρχίσει να ξεκαθαρίζει τι απ’ όσα ειπώθηκαν τους τελευταίους μήνες προοριζόταν μόνο για προεκλογική κατανάλωση. Τι απ’ όλο αυτόν τον παροξυσμό προσβολών και απειλών του Τούρκου προέδρου άξιζε να ακούσει κανείς στα σοβαρά και τι έπρεπε, τελικά, να είχε προσπεράσει με συγκατάβαση;
Ο Ερντογάν εξωτερικού μπορεί να αλλάξει. Μπορεί να αναστείλει τις εθνικιστικές ορμές που του ήταν αναγκαίες προεκλογικά. Μετά την κάλπη μπορεί να του είναι περισσότερο αναγκαίο να μη συντηρήσει τα μέτωπα που άνοιξε.
Ομως, για τον Ερντογάν εσωτερικού φαίνεται ότι δεν υπάρχει επιστροφή. Νομοτελειακά, ο αυταρχισμός φέρνει περισσότερο αυταρχισμό. Η εκτροπή φέρνει εκτροπή. Είτε στο «Ναι» είτε στο «Οχι», είναι δύσκολο να δει κανείς διέξοδο επανόδου σε κάποια δημοκρατική ομαλότητα – πολλώ δε μάλλον που στην περίπτωση της Τουρκίας δεν ήταν ποτέ ούτε δημοκρατική ούτε ομαλότητα.
Το περίεργο είναι ότι μέχρι πριν από λίγα χρόνια θα μπορούσε να περιγράψει κανείς τον ισλαμιστή ηγέτη ως φορέα εκδημοκρατισμού. Και όντως κάποιοι έτσι τον χαιρέτιζαν. Ηταν αντισυστημικός. Ηταν λαϊκός. Χειραφετούσε τις καταπιεσμένες μάζες, που τον λάτρευαν, από τις κεμαλικές –πολιτικές και στρατιωτικές– ελίτ. Αποκαθιστούσε τη χαμένη τους ταξική και εθνική αξιοπρέπεια.
Πληρούσε, με άλλα λόγια, όλες τις προδιαγραφές για να διεγείρει τον αριστερό οριενταλισμό, που είναι πάντα διψασμένος για επαναστατικά υποδείγματα – και πάντα έτοιμος να συγκινηθεί από «κινήματα» που αμφισβητούν τον δυτικό κανόνα, ακόμη κι αν αντί για το Κεφάλαιο κραδαίνουν το Κοράνι. Εχει συμβεί στο παρελθόν και στις καλύτερες οικογένειες. Είχε συμβεί μέχρι και στον Μισέλ Φουκό το 1979, όταν νόμιζε ότι έβλεπε στο Ιράν την ανάδυση μιας νέας –επιτέλους, όχι αστικής– «πολιτικής πνευματικότητας».
Εντάξει ο Ερντογάν δεν είναι Χομεϊνί. Ούτε είναι δικτάτορας. Ο άνθρωπος κάνει συνέχεια εκλογές. Συνέχεια δίνει τον λόγο στον λαό. Δεν αρκεί αυτό για να τον υπολήπτεται κανείς ως δημοκράτη;
Ναι. Σύμφωνα με μια όχι νέα, αλλά «μοδάτη» αντίληψη για τη δημοκρατία, αρκεί. Δημοκρατία είναι η λαϊκή ψήφος. Οτιδήποτε μεσολαβεί μεταξύ του στόματος του λαού και του αυτιού της εξουσίας είναι δευτερεύον. Περιττό. Υποπτο νοθείας.
Ιδανική δημοκρατία είναι η άμεση. Αυτή που δεν έχει ανάγκη από αντιπροσώπους και λοιπά διαμεσολαβητικά συστήματα – όπως ο Τύπος ή «το κράτος των δικαστών». Τι να τον κάνεις τον αντιπρόσωπο, τι να τον κάνεις τον δημοσιογράφο, όταν έχεις σύνδεση στο Ιντερνετ; Αυτοί είναι μεσάζοντες. Και η δημοκρατία είναι καλύτερη χωρίς μεσάζοντες. Σαν τις πατάτες χωρίς μεσάζοντες.
Διδακτικό εξαιτίας της ωμότητάς του, το παράδειγμα του Ερντογάν δείχνει σε τι μπορεί εύκολα να εξελιχθεί η δημοψηφισματική «δημοκρατία». Εχοντας εξουδετερώσει την αντιπολίτευση και τον Τύπο, ο Ερντογάν δεν χρειάζεται να επέμβει στην εκλογική διαδικασία. Εχει ήδη νοθεύσει τη λαϊκή βούληση, προτού εκείνη εκφραστεί στην κάλπη. Εχει ήδη σαρώσει τους μεσάζοντες. Η αμεσοδημοκρατία χρησιμεύει μόνο ως εκλογική επίφαση του αυταρχικού υβριδίου που ονομάζεται «δημοκρατορία».
Αν όλα αυτά τα ερντογανικά εργαλεία ακούγονται οικεία είναι επειδή δεν αφορούν μόνο όσα καθεστώτα έχουν ήδη υποκύψει στη δεσποτική ισχύ του ενός. Δεν αφορούν μόνο τους πολιτικά «υπανάπτυκτους».
Αφορούν κι εκείνους που χωρίς να έχουν το λαϊκό έρεισμα του Ερντογάν πειραματίστηκαν κάποτε με τα δημοψηφίσματα. Πειραματίζονται με τα εκλογικά συστήματα. Παρεμβαίνουν, όσο μπορούν να παρεμβαίνουν, στον Τύπο. Παίζουν τη στρατηγική της έντασης. Και εξακολουθούν δογματικά να υποστηρίζουν τη φαλκίδευση των αντιπροσωπευτικών θεσμών μέσω ενός «αμεσοδημοκρατικότερου» Συντάγματος.
Ασφαλώς, ο Ερντογάν δεν είναι Χομεϊνί. Με τα μέσα που χρησιμοποιεί, θυμίζει άλλα κοσμικά δόγματα.