Το κείμενο το οποίο αντιμετώπισαν χθες οι εξεταζόμενοι στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας, στην πρώτη ημέρα των Πανελλαδικών Εξετάσεων του γενικού λυκείου, ήταν από μόνο του παίδεμα. Ασχέτως του πόσο καλά ήταν προετοιμασμένοι ή όχι οι υποψήφιοι –μιας και η σχέση μεταξύ Παιδείας και εκπαίδευσης είναι μέρος των βασικών ενοτήτων που διδάσκονται–, η επιλογή ενός τόσο πυκνογραμμένου, δύσκολου κειμένου δεν μπόρεσε να κρύψει το γεγονός ότι το θέμα είναι παντελώς αδιάφορο για τις ζωές των 104.000 υποψηφίων για 74.692 θέσεις σε πανεπιστήμια και ΤΕΙ.
Το παιδαγωγικό μήνυμα είναι σαφές: ενώ το εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να προετοιμάσει τα παιδιά να ανταποκριθούν σε τέτοιον βαθμό δυσκολίας, έχει την απαίτηση να αντεπεξέρχονται στην πρόκληση στις Πανελλαδικές Εξετάσεις – το οποίο σημαίνει ότι όσοι έχουν την ευχέρεια να πληρώνουν φροντιστήρια και για ιδιαίτερα μαθήματα αποκτούν προβάδισμα· οι εξεταστές ενίοτε δείχνουν αδιαφορία για ζητήματα που αφορούν άμεσα τις ζωές των παιδιών, ανασύροντας θέματα κουρασμένα αλλά προσφιλή στη δική τους μικρή κοινότητα· η επιλογή θεμάτων και κειμένων γίνεται για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των εξεταστών και όχι για να εμπνεύσει τους εξεταζομένους – επιλέγεται, δηλαδή, ένα δύσκολο κείμενο για να μετρηθεί ο βαθμός κατανόησης του υποψηφίου και όχι ένα κείμενο που θα τον συνεπάρει με τις ιδέες και τις προτάσεις του.
Το ζητούμενο δεν είναι να «χαϊδεύει» κανείς τους υποψηφίους και να υπονομεύει το πνεύμα και την ουσία του διαγωνίσματος, αλλά να δίνεται στα παιδιά μια βάση από την οποία μπορούν να κάνουν τα δικά τους βήματα, να αναπτύξουν τις δικές τους σκέψεις πάνω σε θέματα που έχουν άμεση σχέση με τη ζωή τους σήμερα και αύριο. Ασφαλώς, τα τελευταία χρόνια τέθηκαν αρκετά τέτοια θέματα στις Πανελλαδικές Εξετάσεις, όπως η φιλία, το Διαδίκτυο, ο αθλητισμός, η σχέση μεταξύ τέχνης και ζωής, και είναι σίγουρο ότι καθηγητές σε σχολεία, σε φροντιστήρια και σε ιδιαίτερα μαθήματα πασχίζουν να προικίσουν τα παιδιά με τα εργαλεία για να κατανοήσουν τον κόσμο. Ομως, το υλικό των τυποποιημένων θεμάτων που καλούνται να αποστηθίσουν όσοι ελπίζουν να πάρουν βαθμό πάνω από την πάντα χαμηλή βάση συνήθως αναπτύσσεται μέσα από τόσο δυσνόητα και πολύπλοκα κείμενα, που το αποτέλεσμα είναι οι μαθητές είτε να αποστηθίζουν επιχειρήματα που δεν τους ενδιαφέρουν, είτε να αποστρέφονται την πολύπλοκη σκέψη. Αντί να μαθαίνουμε στα παιδιά να επιδιώκουν την απλότητα ως υπέρτατο εργαλείο για την ανάπτυξη της σκέψης (υπάρχει έστω μία πρόταση στο έργο του Πλάτωνος που να είναι δυσνόητη;), τους πετάμε δύσκολα κείμενα, είτε από αδιαφορία, είτε επειδή μόνο έτσι μπορούμε να δούμε εάν τα βγάζουν πέρα. Σε μια ηλικία που είναι περιορισμένες οι γνώσεις και οι εμπειρίες των παιδιών, ο μόνος τρόπος για να προχωρήσουν είναι να μαθαίνουν όσα απαιτούν οι καθηγητές και οι εξεταστές. Ετσι, αντί να επιβραβεύεται η πρωτοτυπία, η οποία θα έριχνε στα βαθιά και τους βαθμολογητές, επιδιώκεται ο μιμητισμός.
Το μάθημα της Εκθεσης λειτουργεί, σε μεγάλο βαθμό, σαν μάθημα περιγραφής και ερμηνείας της πραγματικότητας, μιας και ζητείται από τα παιδιά να καταγράψουν τις σκέψεις τους. Θα μπορούσε να αναπτυχθεί περισσότερο, ώστε να προσεγγίζει τα πραγματικά ενδιαφέροντα, τις απορίες και τους προβληματισμούς των παιδιών. Αντί για τυποποιημένα θέματα και συχνά επιπόλαια συνθήματα (πάνω σε πραγματικά πολύπλοκα ζητήματα), οι μαθητές θα έπρεπε να ωθούνται προς την εξέταση της δικής τους θέσης στον κόσμο με πραγματικούς όρους, όχι σε σχέση με κείμενα που αποπνέουν παρελθόν. Αυτό δεν σημαίνει φυγή από τα δύσκολα, αλλά την άμεση αντιμετώπισή τους. Τα παιδιά που εξετάζονται σήμερα ζουν σε μια χώρα πληγωμένη από μια βαθιά οικονομική και πολιτική κρίση, καλούνται να βρουν τον δρόμο τους μέσα σε ένα ολοένα και πιο ρευστό περιβάλλον, στην Ελλάδα και διεθνώς. Σε λίγο θα βρεθούν σε ΑΕΙ και ΤΕΙ που έχουν τα δικά τους προβλήματα, στον Στρατό, σε μια άθλια αγορά εργασίας, στην ανεργία ή στο εξωτερικό. Στο οικογενειακό τους περιβάλλον καλούνται όλοι να ζήσουν με μικρότερα εισοδήματα και με μεγαλύτερες υποχρεώσεις. Η κοινωνία διχάζεται από τον φανατισμό που κυριαρχεί στα κοινωνικά δίκτυα, στα μέσα επικοινωνίας, στην πολιτική, στα γήπεδα, στους δρόμους. Η αναζήτηση καλύτερης ζωής στο εξωτερικό μπορεί να είναι λύση για πολλούς απ’ αυτούς, την ώρα που στην Ελλάδα η εισροή μεταναστών προκαλεί πολιτικούς και κοινωνικούς τριγμούς. Ο κίνδυνος των εξαρτήσεων παραμονεύει, και ίσως βρεθούν μπερδεμένοι οι ίδιοι ή στενοί τους φίλοι. Οι νέοι θα ζήσουν σε μια χώρα, σε έναν κόσμο, όπου όλα τα δεδομένα των τελευταίων δεκαετιών αλλάζουν. Η φιλελεύθερη δημοκρατία και ο καπιταλισμός, εκεί που συμβάδιζαν, ξαφνικά βρίσκονται σε αντιπαλότητα. Κάθε χώρα καλείται να πορευτεί μέσα σε ένα περιβάλλον όπου αποδυναμώνονται οι συλλογικοί θεσμοί ασφαλείας, ανοίγοντας τον δρόμο για διενέξεις και δυστυχία. Και όλα αυτά, καθώς στη χώρα μας παραμένουμε καθηλωμένοι σε ξεπερασμένες αντιπαλότητες και ανόητες ιδεοληψίες, αδυνατώντας να δημιουργήσουμε ευκαιρίες για τα παιδιά μας, περιμένοντας ακόμη τη βοήθεια ξένων.
Εκπαίδευση είναι το πλαίσιο το οποίο βάζει παιδιά να ασχολούνται με στείρα ζητήματα, όπως η σχέση Παιδείας-εκπαίδευσης. Παιδεία είναι η ενθάρρυνση της ελεύθερης σκέψης, της πρωτοτυπίας, του οράματος, πάνω στις στιβαρές βάσεις μνήμης και αρχών.