Αντικείμενό της είναι οι διεθνείς σχέσεις, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η διεθνής πολιτική οικονομία, οι διαπραγματεύσεις και η θεωρία παιγνίων και έχει διαγράψει μια εντυπωσιακή πορεία. Εχει διδάξει στο Χάρβαρντ, στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και στην Οξφόρδη, έχει συμμετάσχει στην Επιτροπή «Σοφών» για το μέλλον της Ευρώπης, η οποία δημιουργήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στα τέλη της δεκαετίας του 2000, έχει διατελέσει σύμβουλος ευρωπαϊκών υποθέσεων στην ολλανδική και βρετανική κυβέρνηση, καθώς και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στον ΟΟΣΑ και στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη. Σήμερα είναι πρόεδρος του Τμήματος Διεθνών Σχέσεων στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Είχα την ευκαιρία να γνωρίσω την Ελληνογαλλίδα Καλυψώ Νικολαΐδη και να συνομιλήσω μαζί της πριν από μερικές εβδομάδες στο Democracy and Happiness Weekend, που συνδιοργάνωσαν το Athens Democracy Forum και η Costa Navarino.
– Τι είναι, τελικά, δημοκρατία;
– Δημοκρατία σημαίνει δύναμη στον λαό. Γι’ αυτό και τρομάζει τους ισχυρούς, τους φορείς κάθε μορφής εξουσίας. Εγώ τη βλέπω ως μια πολύτιμη κληρονομιά: το σύνολο όσων οι προηγούμενες γενιές κατέκτησαν και μας παρέδωσαν. Ενα παλίμψηστο αγώνων είναι η δημοκρατία. Ομορφο, μυστηριώδες, αλλά και εύθραυστο. Κι αυτό πρέπει να το θυμόμαστε. Εμείς θα προσθέσουμε τα δικά μας στρώματα, τις δικές μας σελίδες στην ιστορία της.
– Από τους ισχυρούς κινδυνεύει μόνο η δημοκρατία;
– Και από τον ατομικισμό των πολιτών. Για να το κατανοήσουμε αυτό πρέπει να αναλογιστούμε πώς έχει γίνει η ενσάρκωση των ιδεωδών του καπιταλισμού τις τελευταίες δεκαετίες. Πώς οδηγηθήκαμε σε έναν κόσμο παγκοσμιοποιημένο, με τις οικονομικές δυνάμεις να ορίζουν σχεδόν τα πάντα. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον οι περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται χαμένοι, αδύναμοι να ορίσουν οι ίδιοι το μέλλον τους. «Γιατί να ενδιαφερθούμε για την πολιτική αφού οι αγορές ουσιαστικά παίρνουν όλες τις αποφάσεις;» λένε. Η Ελλάδα το βίωσε έντονα αυτό στα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Η αβεβαιότητα, η αστάθεια, η επισφάλεια είναι διάχυτες και διαβρώνουν την κοινωνία: μας κάνουν εσωστρεφείς, αποδυναμώνουν κάθε μορφής συλλογικότητα. Το «εγώ» είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της δημοκρατίας. Γιατί η δημοκρατία δεν υπάρχει σε κενό αέρα, επηρεάζεται από πάρα πολλά και απειλείται κάθε φορά που οι κοινωνικές ισορροπίες διαταράσσονται. «Υπάρχει ελπίδα;» θα με ρωτήσετε ίσως. Ναι, το γεγονός ότι πολλοί νέοι θέλουν παρά ταύτα να συμμετάσχουν στις δημοκρατικές διαδικασίες, νοιάζονται για την πολιτική. Οι μαζικές διαδηλώσεις κατά του Ορμπαν στην Ουγγαρία, για παράδειγμα, είναι ένας λόγος να αισιοδοξούμε.
– Πριν από μερικά χρόνια είπατε ότι η ευρωπαϊκή ελίτ δεν κατάφερε να πείσει τους Ευρωπαίους ότι η ενότητα της Ε.Ε. είναι σημαντική…
Χρειάζεται να οικοδομήσουμε μια αρχιτεκτονική ευρωπαϊκής ασφάλειας – Δυστυχώς, τις πιο πολλές φορές, όποτε αλλάζει σε μια χώρα η κυβέρνηση, αλλάζει και η πολιτική της απέναντι στην Ευρώπη.
– Πράγματι, ένας Πορτογάλος και ένας Ελληνας έχουν εύλογες διαφορές, βλέπουν σε μεγάλο βαθμό αλλιώς τον κόσμο, αλλά η συνειδητοποίηση του κοινού μας μέλλοντος, όσων μας ενώνουν, είναι προϋπόθεση για την ισχυροποίηση της Ευρώπης, συνεπώς και την επιβίωσή της. Πάντα, από την εποχή που συμμετείχα στην Επιτροπή «Σοφών» για το μέλλον της Ευρώπης (2008-2010), έλεγα ότι πρέπει να δούμε τον ορίζοντα μιας βιώσιμης ενοποίησης, τα βήματα που θα κάνουν μαζί τα κράτη-μέλη: στην υγεία, στην οικονομία, στην οικολογία. Να αποκτήσουν νέο όραμα, μια κουλτούρα μακροπρόθεσμων στόχων. Δυστυχώς, τις πιο πολλές φορές, όποτε αλλάζει σε μια χώρα η κυβέρνηση, αλλάζει και η πολιτική της απέναντι στην Ευρώπη.
– Τίποτα δεν έχει αλλάξει, δηλαδή, μέχρι σήμερα;
– Δεν θέλω να είμαι άδικη. Εχει συντελεστεί κάποια πρόοδος. Για να σώσει το ευρώ ο Μάριο Ντράγκι, πρόεδρος τότε της ΕΚΤ, χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια. Οι κοινές αποφάσεις για την προσφυγική κρίση ελήφθησαν σε τέσσερις μήνες και για την πανδημία σε τέσσερις εβδομάδες. Η απάντηση της Ε.Ε. στη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ήρθε σε τέσσερις μέρες. (γέλια) Μαθαίνουμε να αντιμετωπίζουμε τις κρίσεις πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά. Αλλά πρέπει να βλέπουμε το δάσος, όχι το δέντρο. Χρειάζεται να οικοδομήσουμε μια αρχιτεκτονική ευρωπαϊκής ασφάλειας.
– Πιστεύετε ότι θα συμβεί αυτό;
– Ο αισιόδοξος εαυτός μου λέει ναι. Αν όχι τώρα, υπό αυτές τις τόσο μεγάλες κοινές δυσκολίες, πότε; Ο κυνικός εαυτός μου λέει ότι κανείς δεν συνειδητοποιεί ότι η διαφορά, για παράδειγμα, μεταξύ Λονδίνου και Γαλλίας είναι είκοσι δευτερόλεπτα. Τόσο χρόνο χρειάζεται ένας πυρηνικός πύραυλος για να φθάσει από το Παρίσι στο Λονδίνο. Κι όμως, αυτό που απασχολεί σήμερα τις δύο χώρες είναι αν θα επιτρέπονται ή όχι οι εξαγωγές κατεψυγμένων λουκάνικων από τη Βρετανία στη Βόρεια Ιρλανδία.
– Για τον πόλεμο στην Ουκρανία τι προβλέπετε;
– Δεν υπάρχει δυσκολότερο εγχείρημα από το να προβλέψεις το μέλλον. Μπορώ πάντως να κάνω μια διαπίστωση – κρατήστε την. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης που υπάρχει απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων μπροστά στην πόρτα μας. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν έσπασε το πυρηνικό ταμπού. Είναι κίνηση στρατηγική ή τακτική; Θα τα χρησιμοποιήσει; Πιστεύω πως όχι. Εύχομαι να μην το κάνει.
Δεν μιλάω καλά ελληνικά, αλλά η ψυχή μου είναι ελληνική
– Η ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις σάς προβληματίζει;
– Πίστευα, όπως και άλλοι, ότι ο Ερντογάν θα συνέχιζε την πολιτική του Ισμαήλ Τζεμ, ο οποίος είχε συνεργασθεί στενά με τον Γιώργο Παπανδρέου για τη βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Υπήρξα σύμβουλος του Παπανδρέου και το γνωρίζω από πρώτο χέρι. Η στροφή του μας απογοήτευσε. Προσωπικά με θλίβει και με εξοργίζει η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία. Πολλοί φίλοι μου είναι στη φυλακή, ανάμεσά τους ο ακαδημαϊκός Χακάν Αλτινάι, ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στον αγώνα για την ελευθερία, που πληρώνει το τίμημα της αδέσμευτης φωνής του.
– Εχει θέση στην Ευρώπη η Τουρκία;
– Παλαιότερα το πίστευα. Το 2007 είχα επινοήσει ένα σλόγκαν που οι Τούρκοι αγάπησαν πολύ – ακόμη με ρωτούν γι’ αυτό όποτε δίνω συνεντεύξεις σε τουρκικά μέσα ενημέρωσης: «Η Τουρκία είναι το βιάγκρα της Ευρώπης». Εννοούσα ότι λόγω του μεγάλου και νεαρού πληθυσμού της θα μπορούσε να δώσει δυναμική στη γερασμένη Ευρώπη. Διαψεύστηκα και σ’ αυτό. Ο μόνος τρόπος να αντιμετωπίσουμε οι Ευρωπαίοι τον Ερντογάν είναι με αποφασιστικότητα και ανυποχωρησία. Να μην του επιτρέψουμε να χρησιμοποιεί τους πρόσφυγες ως πιόνια για να μας εκβιάζει. Βέβαια, η χώρα του είναι μέλος του ΝΑΤΟ κι αυτό περιπλέκει τα πράγματα… Πάντως, έχω πίστη στον λαό της Τουρκίας, όπως και της Ρωσίας. Ειδικά οι νέοι θέλουν να είναι μέρος της σύγχρονης Ευρώπης. Δεν υποτάσσονται, εναντιώνονται στις δυνάμεις της αντίδρασης. Ο Ερντογάν και ο Πούτιν απομονώνονται ολοένα και περισσότερο. Χάνουν καθημερινά υποστηρικτές.
– Ποιες είναι οι οικογενειακές σας καταβολές;
– O πατέρας μου, Στέλιος, γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βέροια. Οι γονείς του ήταν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έφυγε για τη Γαλλία, για να σπουδάσει μαέστρος· λάτρευε τη μουσική. Αποδείχθηκε δυσκολότερο από όσο νόμιζε κι έτσι έγινε νευροχειρουργός. (γέλια) Η μητέρα μου, Ζοζέ, είχε ρίζες στη Γερμανία και στη Γαλλία, αλλά πάντα συστηνόταν ως Ευρωπαία. Μου μετέδωσε τη φλόγα του ευρωπαϊκού ιδεώδους. Δεν μιλάω καλά ελληνικά, αλλά η καρδιά μου είναι ελληνική, όπως και η ψυχή μου. Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου ήθελα να μοιάσω στη Μελίνα Μερκούρη. Ηταν πολύ καλή φίλη των γονιών μου. Τη θυμάμαι να έρχεται στο σπίτι μας, τη δεκαετία του ’60, όπως και ο Νίκος Πουλαντζάς και πολλοί ακόμη από όσους οργάνωναν τον αντιστασιακό αγώνα κατά των συνταγματαρχών στο εξωτερικό. Θυμάμαι κι εμένα, πιτσιρίκα, να μοιράζω προκηρύξεις με συνθήματα κατά της χούντας σε διαδηλώσεις στο Παρίσι.
Ολα είναι ρευστά
«Προσπαθώ να συμφιλιώνω την ακαδημαϊκή θεώρηση του κόσμου μέσα από τη δουλειά μου, ως πανεπιστημιακού, με τον ακτιβισμό, με τη δράση μου ως πολίτη του κόσμου, δηλαδή. Αισθάνομαι χρέος μου να αναπροσαρμόζω διαρκώς τις απόψεις και τις πράξεις μου ώστε να μπορώ να ανταποκρίνομαι στις ανάγκες των σκληρών μαχών που εκτυλίσσονται σε κοινωνικό επίπεδο στις μέρες μας. Δεν μου αρέσουν οι άκαμπτοι ορισμοί τους οποίους συχνά χρησιμοποιεί το ακαδημαϊκό κατεστημένο για να περιγράψει πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις. Ολα είναι ρευστά και, όσο κι αν δεν το συνειδητοποιούμε τις περισσότερες φορές, περνούν μέσα από το προσωπικό μας φίλτρο, καθορίζονται από τη σύνδεσή μας με τους άλλους και το περιβάλλον. Οφείλουμε να εφευρίσκουμε και να επανεφευρίσκουμε καθετί. Μόνο έτσι εξελισσόμαστε – και μαζί μας και ο κόσμος».
Η συνάντηση
Ηπιαμε καφέ στο λόμπι του ολοκαίνουργιου W Costa Navarino, με θέα τον ιστορικό κόλπο του Ναυαρίνου. Κι αφού καλύψαμε τα περισσότερα θέματα της ζέουσας επικαιρότητας, ζήτησα από την Καλυψώ Νικολαΐδη να μου περιγράψει την ελληνική πλευρά της. «Είμαι πεισματάρα, λατρεύω τον ήλιο και τη θάλασσα, αναζητώ και απολαμβάνω την ομορφιά σε καθετί γύρω μου, αγαπώ τη μουσική και τον χορό», απάντησε η καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων. «Είναι πολύ όμορφη η πατρίδα μας και έχει πολλές δημιουργικές δυνάμεις. Πολλοί νέοι έφυγαν για το εξωτερικό στα χρόνια της κρίσης, αλλά ελπίζω ότι σύντομα οι συνθήκες θα είναι ευνοϊκές ώστε να επιστρέψουν και να δημιουργήσουν στον τόπο τους».
