Ο κόσμος του θεάτρου βρίσκεται σε αναμονή και αμηχανία για το μέλλον του, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει την πρωτόγνωρη κρίση που βιώνει γενικότερα ο πολιτισμός. Ομως η τέχνη, πιστεύει η Ελλη Παπακωνσταντίνου, «πρέπει να συνεχίσει να υπάρχει σε αυτήν την εποχή. Και αυτό θα συμβεί σε νέα ανεξερεύνητα πεδία. Θα πρέπει να πάμε εκεί όπου δεν έχουμε βρεθεί ποτέ μέχρι σήμερα». Σκηνοθέτις και συγγραφέας, έμαθε από νωρίς να κινείται ανεξάρτητα, να αξιοποιεί την τεχνολογία, να συνομιλεί με πολυεθνικό, πολυπολιτισμικό κοινό.
«Εμαθα να κινούμαι στις ρωγμές όπου “κρακελάρει” το σύστημα», λέει στην «Κ». Επίσης της ταιριάζουν οι κρίσεις. «Σε τέτοιες στιγμές νοηματοδοτείται η τέχνη. Εκεί όπου οι άνθρωποι γύρω μας και εμείς οι ίδιοι αναζητούμε το γιατί, πάντα ενεργοποιούμαι». Κάπως έτσι άφησε το 2011 το West End και off West End του Λονδίνου, όπου εργάστηκε για μία δεκαετία, για να επιστρέψει στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης συνδέοντας το όνομά της με το «Βυρσοδεψείο». Εναν χώρο στο Βοτανικό που έγινε εστία τέχνης και συλλογικής παρέμβασης στην πόλη.
Τα τελευταία χρόνια δραστηριοποιείται κυρίως στο εξωτερικό και τώρα η περίοδος του lockdown τη βρήκε να εργάζεται σκληρά για τέσσερα πρότζεκτ. Σκηνοθετεί παραστάσεις, γράφει έργα, συναντιέται καθημερινά με τους συνεργάτες της ψηφιακά, μηδενίζοντας τις τεράστιες αποστάσεις. Το πρόγραμμά της είναι γεμάτο.
Στις 3 Μαρτίου, το έργο της «Hotel AntiOedipus» σε συνεργασία με το IRCAM (Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique) θα παρουσιαστεί στο Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι. Στις 10 και 12 Μαΐου, τα «Ιχνη της Αντιγόνης» (Βραβείο Αμαζον 2020), μια παραγωγή που παίζεται σε ψηφιακή και φυσική εκδοχή, θα ανεβεί στο φεστιβάλ Operadagen της Ολλανδίας. Το καλοκαίρι στο Φεστιβάλ της Αβινιόν θα παρουσιάσει το «Kindly Ones», ένα αντιφασιστικό έργο που παίζεται στους χώρους όπου υπήρξαν ευρωπαϊκά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αρχισε το 2018 από το Μαουτχάουζεν, ενώ το 2022 θα φτάσει στο Αουσβιτς. Στην Αβινιόν θα παρουσιαστεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Camps de Milles στην Aix-En-Provence και στις 31 Ιουλίου θα παιχθεί στο αυστριακό φεστιβάλ La Strada. Η Ελλη Παπακωνσταντίνου, όμως, εργάζεται και για το Εθνικό Θέατρο της Σουηδίας, που της ανέθεσε να συγγράψει για το Ensemble της Πρώτης Σκηνής και να σκηνοθετήσει στην Κεντρική Σκηνή της Στοκχόλμης ένα έργο βασισμένο στην Αλκηστη. Το μουσικό φεμινιστικό έργο «Alcestis’ room» θα ολοκληρωθεί στη Σουηδία.
Το «Βυρσοδεψείο»
«Είμαι πολυσχιδής και για αυτό είμαι παντού», προλαβαίνει την ερώτηση. Τι την κινητοποιεί; «Στην περίπτωσή μου δεν βαραίνει το “πώς”, αλλά το “τι”. Οπως όταν έγινε το “Βυρσοδεψείο”, σε μία περίοδο κρίσης, οι άνθρωποι που το δημιούργησαν, έψαχναν και έβρισκαν τον τρόπο για να κάνουν πράγματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι σαν να περπατάς με ένα αναμμένο κερί στο χέρι και να εύχεσαι να μη σου σβήσει. Αυτό που με κινητοποιεί δεν είναι η επικαιρότητα. Είναι μία κατάφαση στον άνθρωπο. Οτι θα τα καταφέρουμε».
Τα έργα που γράφει και σκηνοθετεί αντλούν από τον αρχαίο μύθο «έναν κοινό τόπο όπου τίθενται βασικά ερωτήματα τα οποία μας απασχολούν και σήμερα». Θαυμάζει δε το αναγεννησιακό μοντέλο του καλλιτέχνη. «Στην αναγέννηση σπουδαίοι καλλιτέχνες ασχολήθηκαν και με τεχνολογικά θέματα, όπως οι μηχανές πολέμου που σχεδίαζαν ζωγράφοι, κ.ά. Στην πορεία η τεχνολογία υποτιμήθηκε σε σχέση με την τέχνη γιατί κατακερματίστηκε γενικά η γνώση, ενώ στην πραγματικότητα είναι ένα. Δεν μπορεί να σε απασχολεί η σκηνή χωρίς να σε ενδιαφέρει ο μηχανισμός της. Δεν μπορεί να σε ενδιαφέρει η γλώσσα χωρίς να σε απασχολεί η μηχανή της γλώσσας».
Το Μαουτχάουζεν
Από τις ενδιαφέρουσες παραστάσεις της είναι αυτές σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως το Μαουτχάουζεν. «Πήγα, έμεινα εκεί, είχα πρόσβαση σε αρχεία, συζήτησα με ιστορικούς και ερευνητές για το πώς αντιμετωπίζει η τοπική κοινωνία τις αλλαγές που συμβαίνουν σήμερα στην Αυστρία, τι λένε όσοι βρίσκονται ακόμη εν ζωή, ή οι απόγονοί τους για ό,τι συνέβη στα ναζιστικά στρατόπεδα. Κομμάτι της έρευνας είναι τι σημαίνει συλλογικό τραύμα. Οταν ρωτάς από πού κατάγονται και δεν λένε από το Μαουτχάουζεν, αλλά από το Λιντς, μια πόλη μία ώρα πιο μακριά, σημαίνει πολλά. Δουλεύοντας το πρότζεκτ, διαπίστωσα ότι περιοχές όπου χτίστηκαν τα στρατόπεδα τότε, σήμερα είναι εκλογικές περιφέρειες γνωστών εκπροσώπων του ευρωπαϊκού φασισμού όπως της Μαρίν Λεπέν».
Η σκηνοθέτις κρατά τον βασικό κορμό, αλλά η παράσταση εμπλουτίζεται με στοιχεία που αντλεί από τα αρχεία κάθε τόπου. «Ο χώρος έχει πάντα μια ιστορία να διηγηθεί, το αρχιτεκτόνημα όσο και η κοινότητα που το περιβάλλει, οι προκαταλήψεις και τα ψεύδη των ανθρώπων. Η παράσταση ξεκινά πάντα με τις Ερινύες από την «Ορέστεια» του Αισχύλου, συνεχίζει με κείμενα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, άλλων συγγραφέων και δικά της. «Είναι σημαντικό να έρθει το κοινό στα στρατόπεδα αυτά, γιατί η Ευρώπη θέλει να ξεχάσει. Δυστυχώς υπάρχουν πολλοί ανιστόρητοι στη νέα γενιά».
Ο κόσμος αλλάζει, τα παιδιά μας εκπαιδεύονται στον ψηφιακό κόσμο
Τα έργα της η Ελλη Παπακωνσταντίνου τα «επισκέπτεται» ξανά, όπως το «Hotel AntiOedipus» που θα παρουσιαστεί στο Πομπιντού. «Ενα ψηφιακό παιχνίδι ταυτοτήτων για άβαταρ και ατομικότητες» βασισμένο στην όπερα «Oedipus: Sex with Mum was Blinding». Ανέβηκε σε φυσική παράσταση στο BAM στη Νέα Υόρκη, τώρα πραγματοποιείται μέσω zoom από πέντε διαφορετικές ζώνες ώρας.
Προέκυψε μετά έξι μήνες έρευνας στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ και συνεργασία με ερευνητές, νευροεπιστήμονες και ψυχολόγους για το θέμα της ελεύθερης βούλησης και των νέων τεχνολογιών. «Με το lockdown ξαναείδα το κείμενο πιο πολύ μέσα από την οπτική του αντι-Οιδίποδα που αντιμετωπίζει το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και την ταυτότητα, ως ένα στεγανό. Είναι ένα άλλο σύστημα σκέψης που ξεφεύγει από τη δυαδικότητα, τους όρους ανδρικού – γυναικείου, πατέρα – μητέρας, καλού – κακού κ.ά. Στο Στάνφορντ οι ερευνητές δημιούργησαν τη δυνατότητα στον θεατή να μπορεί να διαλέξει το δικό του άβαταρ, δηλαδή έναν ψηφιακό άλλο εαυτό και να περιηγηθεί σε ένα ψηφιακό τόπο που λειτουργεί σαν ένα ξενοδοχείο με πολλά δωμάτια».
Οσο για το μουσικό φεμινιστικό «Alcestis’ room» που γράφει αυτό τον καιρό για το Εθνικό Θέατρο της Σουηδίας, θα συνεχίσει την επεξεργασία του όταν πάει εκεί. Υπογραμμίζει όμως ότι αμείβεται από το σουηδικό κράτος από τον Ιούνιο για να παρουσιάσει μια παράσταση ενάμιση χρόνο αργότερα. Θεωρεί ότι στην Ελλάδα έχουμε «τρομερό ανθρώπινο δυναμικό. Στο εξωτερικό είναι πιο δομημένα τα πράγματα και ίσως για αυτό οι καρδιές των ανθρώπων είναι εγκιβωτισμένες. Εχουν άλλη νοοτροπία και άλλη διαχείριση του χρόνου».
Το ψηφιακό θέατρο δεν είναι κάτι καινούργιο για την Ελλη Παπακωνσταντίνου. «Είναι κι αυτός ένας τόπος, κάτι ζωντανό. Είναι μια άυλη σκηνή, οι άνθρωποι είναι εκεί, συναντιέσαι μαζί τους αλλά δεν τους αγγίζεις. Ο κόσμος αλλάζει. Τα παιδιά μας εκπαιδεύονται στον ψηφιακό κόσμο, όλα συμβαίνουν εκεί – ακόμη και τα πάρτι τους». Πιστεύει επίσης ότι «υπάρχει μια νέα αγορά με την αρχαιοελληνική έννοια. Κάθε φορά γίνονται συζητήσεις μετά τις παραστάσεις, είναι ένας τόπος συνάντησης».
Η κρίση στο θέατρο είναι ένα άλλο ζήτημα. Πιστεύει ότι «ο Ελληνας καλλιτέχνης είναι πανέτοιμος για σκωτσέζικα ντους ανά πάσα στιγμή». Ρωτάω γιατί η ίδια δραστηριοποιείται περισσότερο στο εξωτερικό και όχι πια τόσο συχνά στην Ελλάδα; «Ισως η γλώσσα που χρησιμοποιώ δεν ενδιαφέρει εδώ». Επικοινώνησε με πολιτιστικούς οργανισμούς, προτείνοντας να παιχτούν δουλειές της, «όμως δεν τις καταλαβαίνουν γιατί δεν μπορούν να τις τοποθετήσουν κάπου, είναι κάτι καινούργιο. Πιο εύκολα δέχονται το streaming».
Πικρία; «Ενα παραξένεμα», γελάει. «Χρηματοδοτούνται έργα μου από το υπουργείο Πολιτισμού όλα αυτά τα χρόνια και είναι σημαντικό. Τώρα θα ήθελα να βρω τρόπο να τα παρουσιάσω στην Ελλάδα, όπως την παράσταση για το Ολοκαύτωμα. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε αυτό το κομμάτι της φύσης μας και του νεότερου πολιτισμού μας. Δείτε τι συμβαίνει στη Θεσσαλονίκη. Τι άρνηση και αντιστάσεις υπάρχουν εκεί σε σχέση με το εβραϊκό ζήτημα. Ισως ζούμε σε μια χώρα που απλώς θέλει να ξεχάσει, να την αφήσουμε να κοιμηθεί. Και που θέλει αρχαίους μύθους της να υπηρετούν τους σύγχρονους μύθους της. Εμένα με ενδιαφέρει το τώρα, με ενδιαφέρει μόνο ο σύγχρονός μου. Ισως κι εγώ το παράκανα με το εξωτερικό και κάπου πρέπει να επικεντρωθώ στο να εξισορροπήσω κάπως τα πράγματα».