Η πρώτη ταινία της τριλογίας του Σαμ Ράιμι για τον Σπάιντερμαν ήταν προγραμματισμένη να βγει στους κινηματογράφους το καλοκαίρι του 2002. Ολα ήταν έτοιμα για τη μεγάλη επιστροφή του Ανθρώπου-Αράχνης στις κινηματογραφικές αίθουσες, με τον Τόμπι Μαγκουάιρ στον ρόλο του Πίτερ Πάρκερ. Οι πρώτες αφίσες της ταινίας και το πρώτο τρέιλερ μόλις κυκλοφόρησαν όταν συνέβη το αναπάντεχο: η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 στους Δίδυμους Πύργους. Ολα είχαν αλλάξει.
Μετά το σοκ του τρομοκρατικού χτυπήματος, ο πανικός χτύπησε τα στελέχη της Sony Pictures που ετοίμαζαν την προώθηση της ταινίας. Το τρέιλερ που είχε μοιραστεί στα σινεμά είχε φτιαχτεί γύρω από μια εντυπωσιακή σκηνή που εκτυλισσόταν στους Δίδυμους Πύργους. Το ελικόπτερο μιας ληστείας πιανόταν στον ιστό που είχε απλώσει ο Σπάιντερμαν ανάμεσα στους δύο πελώριους ουρανοξύστες. Μέσα σε 48 ώρες μετά το τρομοκρατικό χτύπημα, η Sony κατέβασε όλες τις αφίσες της ταινίας και απέσυρε το τρέιλερ από τους κινηματογράφους όλης της χώρας, όπως γράφει στο βιβλίο του «The “War on Terror” and American Film» (Edinburgh University Press, 2014) ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Solent του Σαουθάμπτον Τέρενς Μακσουίνι.
Η ταινία του Σπάιντερμαν, όμως, δεν ήταν η μόνη που πιάστηκε στον ιστό της 11ης Σεπτεμβρίου. Παρόμοιες κινήσεις έγιναν και σε άλλες ταινίες, όπως μας πληροφορεί ο Μακσουίνι, που προοικονομούσαν τις πολιτικές και καλλιτεχνικές ευαισθησίες που σημάδεψαν τα επόμενα χρόνια. Το Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου αφαιρέθηκε ψηφιακά από ταινίες του 2001, όπως «Zoolander», «Serendipity» και «Sidewalks of New York», αλλά και από το «People I Know» του 2002. Κάποιοι άλλαξαν την προγραμματισμένη προβολή τους επειδή θεώρησαν ότι η πλοκή της ταινίας μπορεί να προκαλούσε το κοινό, όπως το κωμικό «Big Trouble» («Κακός μπελάς») του Μπάρι Σόνενφελντ (2002) με τον Τιμ Αλεν και τη Ρενέ Ρούσο, που επρόκειτο να βγει στις αίθουσες μερικές εβδομάδες μετά τις 11 Σεπτεμβρίου. Η πλοκή της ταινίας, που βασιζόταν σε μια βόμβα που έμπαινε σε ένα αεροπλάνο εν ώρα αεροπειρατείας, έκανε τους υπευθύνους του στούντιο να καθυστερήσουν την προβολή της σχεδόν για ένα χρόνο. «Μια πλοκή που από χιουμοριστικό εύρημα έγινε πολιτισμικό ταμπού μέσα σε μια νύχτα», συμπληρώνει ο καθηγητής.
Η ανησυχία των στούντιο να μην προσβάλουν τα συναισθήματα του κοινού έκανε και άλλες ταινίες να αναβάλουν την κυκλοφορία τους, όπως οι «The Sum of All Fears» (2002), «Bad Company» (2002), «Collateral Damage» (2002), «The Time Machine» (2002), ακόμη και η ρομαντική κωμωδία «View from the Top» (2003) με την Γκουίνεθ Πάλτροου, διότι θεωρήθηκε ότι δεν θα ήταν σωστό να δείχνουν αστείες σκηνές με πληρώματα αεροσκαφών μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Ωστόσο, επισημαίνει ο Μακσουίνι, υπήρχαν και ορισμένοι κινηματογραφιστές που δεν άλλαξαν ούτε ένα καρέ από τις ταινίες τους. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι Στίβεν Σπίλμπεργκ, Κάμερον Κρόου και Μάρτιν Σκορσέζε, οι οποίοι τότε δημιούργησαν τις ταινίες «A.I.: Artificial Intelligence» (2001), «Vanilla Sky» (2001), and «Gangs of New York» (2002) αντίστοιχα, στις οποίες εμφανίζονταν οι Δίδυμοι Πύργοι.
Ολη αυτή η συμπεριφορά, λέει ο ίδιος, μεταφράζεται ως μια κρίση ταυτότητας της κινηματογραφικής βιομηχανίας. «Η οποία», συνεχίζει, «σε πολλές περιπτώσεις δομήθηκε για δεκαετίες γύρω από αναπαραστάσεις της βίας και της καταστροφής σε τέτοιο βαθμό που μια γνώριμη επωδός όσων παρακολούθησαν το χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου, είτε από το ίδιο το σημείο ή μέσα από την τηλεόραση, ήταν ότι “έμοιαζε με ταινία”. Ο λόγος που αυτές οι τραγικές εικόνες έμοιαζαν τόσο κινηματογραφικές είναι επειδή η καταστροφή τέτοιων εμβληματικών μνημείων υπήρξε βασικό χαρακτηριστικό του αμερικανικού εμπορικού σινεμά», σημειώνει ο συγγραφέας. Μεγάλα τοπόσημα των ΗΠΑ είχαν καταστραφεί πολλές φορές στη μεγάλη οθόνη από σεισμούς, πλημμύρες, βόμβες, μετεωρίτες που χτυπούσαν στη Γη, αλλά και επιθέσεις εξωγήινων.
Το αποτύπωμα του Ιστγουντ
Πολλοί θα στοιχημάτιζαν ότι το «Hurt Locker» (2008) ή το «Zero Dark Thirty» (2012) είναι οι ταινίες που αποτυπώνουν την εποχή μετά την κήρυξη του πολέμου κατά της τρομοκρατίας από τις ΗΠΑ. Και όμως, ο Μακσουίνι θεωρεί ότι ο «American Sniper» (2014) του Κλιντ Ιστγουντ είναι πιο αντιπροσωπευτική ταινία, υπό την έννοια ότι δείχνει τον τρόπο με τον οποίο οι πόλεμοι της Αμερικής στο Ιράκ γίνονται κατανοητοί από το πολιτισμικό φαντασιακό. «Η ταινία αποτυπώνει το πώς θα ήθελαν πολλοί Αμερικανοί να θυμούνται τον πόλεμο παρά το πώς ήταν πραγματικά, ξαναγράφοντας την Ιστορία, αφαιρώντας ηθικούς προβληματισμούς και τη γεωπολιτική πραγματικότητα και δημιουργώντας έναν τερατώδη ισλαμικό Αλλον απέναντι σε μια ενάρετη και καλοκάγαθη Αμερική», σημειώνει και θεωρεί ότι εντάσσεται σε ένα αφήγημα «θυματοποίησης» της Αμερικής που έχουν ακολουθήσει και άλλες ταινίες με θέμα τους πολέμους των ΗΠΑ στο εξωτερικό.
Γενικότερα, τονίζει ο Μακσουίνι, οι παραπάνω τρεις ταινίες περιγράφουν τη στιγμή της εποχής τους, αλλά αποφεύγουν να κάνουν τις δύσκολες ερωτήσεις. Πιο σύνθετα φιλμ, επισημαίνει, προέρχονται από ανεξάρτητους κινηματογραφιστές της Μέσης Ανατολής και παραπέμπει στη δουλειά του Ιρακινού Σόουκατ Αμιν Κόρκι του φετινού «The Exam» και του Ιρακινού-Ολλανδού Μοχάμαντ αλ Νταραντζί του «Son of Babylon», που είχε έρθει στην Ελλάδα καλεσμένος του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 2010.
Οι αναπαραστάσεις
Μόνο δύο φιλμ τόλμησαν να αναπαραστήσουν τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου: Το «United 93» του Πολ Γκρίνγκρας και το «World Trade Center» του Ολιβερ Στόουν, που αναφέρονταν στη μοιραία πτήση και στην καταστροφή του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου αντίστοιχα. Και τα δύο κυκλοφόρησαν το 2006 με ανάμεικτα συναισθήματα, καθώς υπήρξαν και οι φωνές, σημειώνει ο Μακσουίνι, που έλεγαν ότι βγήκαν «πολύ νωρίς». Αποφεύγοντας την ευθεία αντιμετώπιση της 11ης Σεπτεμβρίου, συνεχίζει, το Χόλιγουντ διοχέτευσε το τραύμα της τρομοκρατίας σε ταινίες με σούπερ ήρωες, δράση και επιστημονική φαντασία, όπως συνέβη με τον «Πόλεμο των κόσμων» του Στίβεν Σπίλμπεργκ.
«Είναι το καλύτερο παράδειγμα και μάλιστα βγήκε πριν από τα “United 93” και “WTC”. Αυτό που καταλάβαμε τότε, από τη στάχτη και τη σκόνη που κάλυπτε τα θύματα της ταινίας μέχρι την παρατεταμένη απεικόνιση της καταστροφής με μια ματιά που σκόπιμα θυμίζει την εικονογραφία της 9/11, ήταν ότι ο “Πόλεμος των κόσμων” αναπαριστούσε την ημέρα της 11ης Σεπτεμβρίου μέσα από το πρίσμα ενός μπλοκμπάστερ επιστημονικής φαντασίας», μας λέει. Αλλωστε και ο ίδιος ο Σπίλμπεργκ είχε δηλώσει τότε ότι η 11η Σεπτεμβρίου επηρέασε το περιεχόμενο του φιλμ και ότι «τώρα ξέρουμε πώς είναι να νιώθεις τρομοκρατημένος». Για τον Μακσουίνι, ο «Πόλεμος των κόσμων» ήταν μια αλληγορία που έδειξε τον τρόπο στο Χόλιγουντ πώς να συνδέει το τρομοκρατικό χτύπημα με τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας χωρίς όμως να ασχολείται ποτέ ευθέως με την πολυπλοκότητα των ίδιων των θεμάτων.
Είκοσι χρόνια μετά την ημέρα που άλλαξε τον κόσμο, ο καθηγητής του Σαουθάμπτον περιμένει να δει εάν το αμερικανικό σινεμά θα αποκτήσει μια περισσότερο κριτική στάση, που έλειπε από τις εμπορικές ταινίες που κυκλοφόρησαν τα προηγούμενα χρόνια. «Μένει να φανεί τι θα κάνει το αμερικανικό σινεμά στο μέλλον, καθώς μπαίνουμε στη δεκαετία του 2020, αλλά η σκιά της 11ης Σεπτεμβρίου θα βρίσκεται πάνω από τις Ηνωμένες Πολιτείες για τα επόμενα πολλά χρόνια».