Η δημιουργική ενασχόληση του Σταύρου Ξαρχάκου με τη λαϊκή και τη δημοτική μας παράδοση χρονολογείται ήδη από τη δεκαετία του ’60. Oμως, για πρώτη φορά ο σπουδαίος συνθέτης παρουσιάζει ένα τόσο φιλόδοξο εγχείρημα στην υπηρεσία του οράματός του για τον αναστοχασμό των Ελλήνων μέσα από το δημοτικό τραγούδι. Εγχείρημα που υποστήριξε η εταιρεία Lidl Ελλάς σε μια κοινή πρωτοβουλία, ώστε να δημιουργηθεί ένα σημαντικό πρόγραμμα που ξεκίνησε πριν από λίγους μήνες και κορυφώθηκε πρόσφατα με την επιτυχημένη συναυλία ενός καινούργιου έργου του συνθέτη στο Ηρώδειο, με τίτλο «Θέλει αρετή και τόλμη το… τραγούδι».
Αφιερωμένο στην επέτειο των 200 χρόνων από την Εθνεγερσία, το πρόγραμμα αυτό χωρίστηκε σε τρεις κύκλους. Ο πρώτος περιέλαβε τη σύνθεση 21 νέων τραγουδιών, την οποία ο Στ. Ξαρχάκος ανέθεσε σε σύγχρονους Ελληνες δημιουργούς που εκπροσωπούν διαφορετικά μουσικά ιδιώματα: τους Δήμητρα Γαλάνη και Θωμά Κωνσταντίνου, Νεοκλή Νεοφυτίδη, Παύλο Παυλίδη, Κατερίνα Πολέμη, Ταφ Λάθος, Palov & Mishkin και New York Gypsy All Stars.
Ο δεύτερος κύκλος, υπό την επιμέλεια του Λάμπρου Λιάβα, απαρτίζεται από αγαπημένα δημοτικά τραγούδια που αποδίδουν οι Polis Ensemble, παρέα με τους Κατερίνα Παπαδοπούλου και Παναγιώτη Αγγελακόπουλο, σε ενορχήστρωση του Αλέξανδρου Καψοκαβάδη. Στον τρίτο κύκλο, ο συνθέτης και μαέστρος παρουσίασε και διηύθυνε ένα καινούργιο έργο του – μια σουίτα για ορχηστρικό σύνολο, χορωδία και τραγουδίστρια την Ηρώ Σαΐα, με πηγή έμπνευσης 21 επίλεκτα δημοτικά τραγούδια.
Σκοπός του, η δημιουργική «ανασύνθεση» μέσα από τη σύγχρονη ενορχηστρωτική ματιά του, που γεφυρώνει το παρελθόν με το παρόν. Με την ευκαιρία αυτής της πρωτότυπης και μοναδικής δράσης, ο συνθέτης απάντησε στις ερωτήσεις της «Κ».
– Σχεδιάσατε ένα φιλόδοξο πολύπλευρο πρόγραμμα τριών κύκλων στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την Εθνεγερσία, με την υποστήριξη της Lidl. Ποιες δημιουργικές δυσκολίες αντιμετωπίσατε στην υλοποίησή του;
– H επιλογή 21 τραγουδιών μέσα από έναν πακτωλό μοναδικών δημοτικών τραγουδιών ήταν η σοβαρότερη δυσκολία που αντιμετώπισα.
– Επιδιώξατε να φέρετε το δημοτικό τραγούδι στο σήμερα. Κάνοντας τώρα τον απολογισμό αυτής της τριπλής εργασίας, τι θα λέγατε ότι επιτύχατε;
– Συνειδητός μας στόχος υπήρξε εξαρχής να κάνουμε όχι απλώς μια αναδρομή στα διάφορα είδη και ύφη του δημοτικού τραγουδιού, αλλά να αναστοχαστούμε σε σχέση με τον διαχρονικό ρόλο και τις λειτουργίες του. Κυρίως θέλαμε να εμπνευστούμε και να αναδημιουργήσουμε προβάλλοντας τη δυναμική της ελληνικής μουσικής παράδοσης στο σήμερα.
– Οι δημιουργοί με τους οποίους συνεργαστήκατε στον πρώτο κύκλο προέρχονται από διαφορετικούς μουσικούς χώρους – έως και από το χιπ χοπ. Πόσο διαφορετικά αντιμετώπισαν τη δημιουργική πρόκληση που θέσατε; Υπήρξαν εκπλήξεις ακόμη και για εσάς;
– Τα πολύ ενδιαφέροντα και ποίκιλα κομμάτια που κατέθεσαν τόσοι καλλιτέχνες, εκπροσωπώντας διαφορετικές γενιές και καταβολές (από την μπαλάντα μέχρι το χιπ χοπ), αποδεικνύουν ότι η ελληνική μουσική παράδοση δεν έχει μόνο βαθιές ρίζες, αλλά κλαδιά που απλώνονται σε κάθε κατεύθυνση. Εξάλλου, η δυναμική μιας παράδοσης, ως πράξη μεταβίβασης, δοκιμάζεται και επιβεβαιώνεται ακριβώς στη δυνατότητά της να αναπλάθεται και να εξελίσσεται. Οπως ένα μεγάλο ποτάμι που δέχεται πολλούς παραποτάμους και καταλήγει σε ένα γονιμοποιό δέλτα. Επιβεβαιώσαμε λοιπόν ότι η μουσική μας παράδοση δεν είναι ένα μουσειακό είδος και υλικό για φολκλορικές αναπαραστάσεις, αλλά μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς για την έκφραση και επικοινωνία των νέων καλλιτεχνών και ακροατών.
H επιλογή 21 τραγουδιών μέσα από έναν πακτωλό μοναδικών δημοτικών τραγουδιών ήταν η σοβαρότερη δυσκολία που αντιμετώπισα.
– Οι καλλιτέχνες του δεύτερου κύκλου, τον οποίο επιμελήθηκε ο Λάμπρος Λιάβας, βρίσκονται πιο κοντά στην παραδοσιακή πλευρά. Κι όμως, δίνουν και αυτοί μια νέα πνοή σε αγαπημένα τραγούδια, όπως «Τα παιδιά της Σαμαρίνας» κ.ά. Είναι κάτι το οποίο επιδιώξατε;
– Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού πρόκειται για νέους εξαιρετικούς δεξιοτέχνες που προσεγγίζουν τη μουσική μας παράδοση μέσα από το μεγάλο εύρος γνώσης και πληροφορίας της γενιάς τους και μέσα από την ώσμωση με πολλά και διαφορετικά είδη και πολιτισμούς. Ομως το στοίχημα –που θεωρώ ότι τελικά κερδήθηκε– ήταν ακριβώς αυτή η «νέα πνοή» να σεβαστεί απολύτως το ύφος των τραγουδιών και των παραδοσιακών οργάνων. Στόχος του Λάμπρου σε αυτό τον κύκλο ήταν «να ανοίξουμε τα παράθυρα για ν’ αεριστεί το κλειστό σπίτι».
– Στο δικό σας μουσικό έργο αξιοποιείτε μια δυτική μουσική φόρμα, τη φόρμα της σουίτας, για να αποδώσετε με προσωπικό τρόπο 21 δημοτικά τραγούδια. Ανάλογα εγχειρήματα μεγάλων συνθετών, όπως ο Μπραμς, ο Ντβόρζακ, ο Βίλα Λόμπος, ο Γκέρσουιν, ο Σκαλκώτας, έχουν αποδώσει πολύ σημαντικά λόγια έργα με διαφορετικές λαϊκές παραδόσεις. Υπάρχει πάντα ένας νέος δημιουργικός τρόπος να επιχειρήσει κανείς μια τέτοια σπουδή;
– Γιατί όχι; Στη φόρμα της σουίτας, όταν αυτή σου επιτρέπει τη συνέπεια και τη συνέχεια της παραδοσιακής μουσικής, δίνοντάς της ένα σύγχρονο πρόσωπο, αναδεικνύοντας την αντοχή της στον χρόνο, αλλά και τη συνύπαρξή της ακόμα και με τα πιο ακραία μουσικά ακούσματα. Αξιοποιώντας, παράλληλα, φωνές, όπως αυτή της αστραφτερής Ηρούς Σαΐα, και μουσικούς, όπως αυτοί που με συνόδευσαν στο μουσικό μου ωδη-πορικό στο Ηρώδειο.
– Τις τελευταίες δεκαετίες οι νεότεροι δείχνουν αυξανόμενο ενδιαφέρον για την παραδοσιακή μουσική και την πολιτισμική τους ταυτότητα. Πού νομίζετε ότι οφείλεται αυτό το ενδιαφέρον; Στο ξεθώριασμα των παλιών παρεξηγήσεων; Στα μουσικά γυμνάσια;
– Απέναντι στην ομοιομορφία της παγκοσμιοποίησης, η ανάγκη πολλών νέων για επανασύνδεση με σταθερά στοιχεία αναφοράς για την πολιτισμική τους ταυτότητα τους έχει οδηγήσει στην επανασύνδεση με το παραδοσιακό τρίπτυχο τραγούδι – μουσική – χορός. Προς αυτή την κατεύθυνση έχουν οπωσδήποτε συμβάλει σημαντικά τα μουσικά σχολεία και οι μουσικές σχολές των πανεπιστημίων, όπου από τη δεκαετία του 1990 διδάσκονται πλέον συστηματικά τα ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα, η θεωρία και το πολύμορφο ρεπερτόριο της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής στη διαχρονικότητά της (αρχαία, βυζαντινή, δημοτική και αστική). Παράλληλα, λειτουργούν ανάλογα τμήματα σε πολλά ωδεία και μουσικές σχολές σε όλη την Ελλάδα.
Επίσης, δραστηριοποιούνται περισσότεροι από 3.000 λαογραφικοί σύλλογοι, όπου χιλιάδες νέοι μαθαίνουν τους δημοτικούς χορούς, διοργανώνοντας σε τακτική βάση όχι μόνο γιορτές και παραστάσεις, αλλά και βιωματικά γλέντια. Ανάλογοι σύλλογοι (πάνω από 1.500) δραστηριοποιούνται και στις ελληνικές κοινότητες της διασποράς, μυώντας στην ελληνική ταυτότητα χιλιάδες νέους ελληνικής καταγωγής μέσα από το τραγούδι και τον χορό.
Τέλος, σε όλη την Ελλάδα λειτουργούν μουσικές σκηνές, όπου συγκροτήματα νέων μουσικών παρουσιάζουν σε τακτική βάση, και κυρίως σε ένα πολυάριθμο κοινό, προγράμματα που περιλαμβάνουν παραδοσιακές μουσικές, συχνά σε δημιουργικό διάλογο και με άλλα είδη, όπως ροκ, τζαζ, ραπ κ.ά. Οι νέοι μουσικοί που παίζουν μουσικά όργανα ερευνούν και ανακαλύπτουν παλιές και σπάνιες ηχογραφήσεις και αρχειακό υλικό, επανεκλέγουν με σύγχρονη δυναμική το παλιό ρεπερτόριο, αλλά και κάνουν δικές τους συνθέσεις βασισμένες σε παραδοσιακά σχήματα. Αυτό το πρόγραμμα που πραγματοποιήθηκε το επιβεβαίωσε περίτρανα.
– Τι θα συμβουλεύατε τους νέους μαθητές – μουσικούς που θα τιμηθούν με την υποτροφία Σταύρου Ξαρχάκου;
– Θα τους επαναλάμβανα τον τίτλο που επιλέξαμε για το πρόγραμμα παραφράζοντας τον Κάλβο, «Θέλει αρετή και τόλμη το… τραγούδι», γιατί αυτό διδάσκει διαχρονικά στους Ελληνες: ελευθερία και γλώσσα!
Και θα τους υπενθύμιζα τη φράση «Μουσικήν ποίει και εργάζου!» Είναι η εντολή που έλαβε στο όνειρό του ο Σωκράτης στον πλατωνικό διάλογο του «Φαίδωνα». Δηλώνει τη σημασία της μουσικής παιδείας και γενικότερα της τέχνης, για την ανύψωση του ανθρώπου από άτομο σε πολίτη, με γνώση και ευαισθησία, με κρίση και ανθρωπιά, με εσωτερική καλλιέργεια και κοινωνική συνείδηση. Η τελευταία φράση, αφιερωμένη «στους παροικούντες την Ιερουσαλήμ».
Γιατί επιλέξαμε την πρωτοβουλία «200 χρόνια Δημοτικό Τραγούδι»
Πώς μια ιδιωτική εταιρεία αγκαλιάζει το όραμα ενός συνθέτη και υποστηρίζει την πρωτοβουλία του, η οποία αντλεί μέσα από την ανεξάντλητη δεξαμενή του δημοτικού τραγουδιού; Η Βασιλική Αδαμίδου, διευθύντρια Επικοινωνίας και Εταιρικής Υπευθυνότητας Lidl Ελλάς, απαντά γιατί η εταιρεία επέλεξε την πρωτοβουλία «200 χρόνια Δημοτικό Τραγούδι».
«Αποφασίσαμε να προσεγγίσουμε τα 200 χρόνια από τον ξεσηκωμό του γένους μέσα από το πρίσμα της ιστορικής συνέχειας. Θελήσαμε να τιμήσουμε ταυτόχρονα την πολιτισμική μας παράδοση, φέρνοντας τις ρίζες της εθνικής μουσικής ταυτότητας στο σήμερα. Με σύμμαχο και συνοδοιπόρο τον Σταύρο Ξαρχάκο, προτείναμε ένα πολύπλευρο πρόγραμμα δράσεων μέσα από τρεις κύκλους, που συμβολικά ο καθένας περιέχει 21 τραγούδια, προσφέροντάς το ως παρακαταθήκη μνήμης για το χθες, μέθεξης για το παρόν και έμπνευσης για το μέλλον. Για όλες και όλους εμάς στη Lidl Ελλάς, η ευθύνη, το ήθος και η έννοια της ποιότητας σε κάθε έκφανση της ζωής μας παραμένουν οριζόντιες αξίες. Είναι αυτές που μας συνοδεύουν στον δρόμο για ένα κοινό, καλύτερο αύριο».
– Ποιες δράσεις στο πλαίσιο της εταιρικής ευθύνης στηρίζει η Lidl Ελλάς;
– Ο δρόμος για ένα καλύτερο αύριο που ακολουθεί με συνέπεια η Lidl Ελλάς είναι στην ουσία η σταθερή συμπόρευση με τις αξίες της ευθύνης και της αλληλεγγύης. Εστιάζουμε και προσαρμόζουμε την εταιρική μας υπευθυνότητα στις προκλήσεις που αναδύονται κάθε φορά, μέσα στην κοινωνία και στο περιβάλλον. Στεκόμαστε δίπλα σε ευπαθείς ομάδες συμπολιτών μας, όσες και όσους έχουν ανάγκη. Ταυτόχρονα, ενδυναμώνουμε όλα όσα ενισχύουν την ποιότητα ζωής, τη γνώση, την καινοτομία, τον πολιτισμό. Στηρίζουμε την εθνική πολιτισμική έκφραση με το βλέμμα στη δημιουργική ανανέωση. Και πάντα με στοχευμένες ενέργειες, επιδιώκοντας να βρισκόμαστε πάντα ένα βήμα μπροστά. Να ηγούμαστε στην έμπνευση. Να πρωτοστατούμε στην καινοτομία.