1943. Μια οικογένεια εργολάβων κηδειών, ένας ιατροδικαστής, ένας χρυσοθήρας, ένας επενδυτής, ένας κυβερνήτης υποβρυχίου, ένας Αγγλος χειριστής κατασκόπων που ντυνόταν γυναίκα, ένας οδηγός αγώνων, μια όμορφη γραμματέας, ένας οξύθυμος ναύαρχος που του άρεσε το ψάρεμα με δόλωμα μύγες, ένας εύπιστος ναζί, ένας νεκρός Ουαλλός άστεγος αλήτης και ένας λαμπρός δικηγόρος, ο Γιούεν Μόνταγκιου, υπό την ηγεσία του οποίου μια ομάδα κατασκόπων συλλαμβάνει και εκτελεί το θεαματικό κόλπο «Επιχείρηση Κιμάς». Ενα πτώμα που ξεβράζεται στις ακτές της Ισπανίας έχει πάνω του μια δερμάτινη τσάντα γεμάτη απόρρητα σχέδια για μια σημαντική συμμαχική εισβολή. Κατασκευασμένα, παραπλανητικά σχέδια με τελικό αποδέκτη τη γερμανική αντικατασκοπεία και στόχο να υποδείξουν ως τόπο της επικείμενης απόβασης των συμμαχικών δυνάμεων την Ελλάδα, αντί της πραγματικής που είναι η Σικελία.
Η επίθεση –η μεγαλύτερη αμφίβια απόβαση που είχε ποτέ επιχειρηθεί μέχρι τότε– σχεδιαζόταν για μήνες και παρότι οι μάχες ήταν σφοδρές, οι απώλειες των συμμάχων ήταν περιορισμένες. Από τους 160.000 στρατιώτες που παίρνουν μέρος στην εισβολή και κατάκτηση της Σικελίας, σκοτώνονται λιγότεροι από 7.000 μέχρι το τέλος της επιχείρησης. Η επιβίωση τόσο πολλών στρατιωτών οφείλεται στην παραπλάνηση που ξεκίνησε σε ένα υπόγειο του Λονδίνου, ταξίδεψε στη Σκωτία, στην Ισπανία και στη Γερμανία πριν καταλήξει στο γραφείο του Χίτλερ στέλνοντας τα γερμανικά στρατεύματα να βολοδέρνουν σε λάθος κατευθύνσεις. Οφείλεται –μεταξύ άλλων– και στην «Επιχείρηση Κιμάς».
Η ταινία «Επιχείρηση Κιμάς» που προβάλλεται στο Netflix (αν και όχι στο ελληνικό μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτά), βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του Μπεν Μακιντάιρ που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος μαζί με τα «Ολεγκ Γκορντιέφσκι: Κατάσκοπος ή προδότης» και «Πράκτορας Σόνια: Η κατάσκοπος που έκλεψε τα σχέδια της ατομικής βόμβας». Στο τελευταίο, εν είδει αφιέρωσης, υπάρχει η φράση: Tinker tailor soldier sailor (γανωματής ράφτης στρατιώτης ναύτης) με την οποία –όπως και στον τίτλο του βιβλίου για τον διπλό πράκτορα Γερμανίας – Βρετανίας, Εντι Τσάπμαν, «Πράκτορας Ζιγκ ζαγκ: Lover, Betrayer, Ηero, Spy» (Εραστής, προδότης, ήρωας, κατάσκοπος)– ο Μακιντάιρ κάνει αναφορά στο περίφημο βιβλίο του Τζον Λε Καρέ «Tinker, Tailor, Soldier, Spy».
Δεν διστάζει λοιπόν καθόλου, στη συζήτηση που είχαμε μαζί του με αφορμή την ταινία, να δηλώσει ότι «ο Τζον Λε Καρέ, φυσικά, εξακολουθεί να είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας κατασκοπικών μυθιστορημάτων όλων των εποχών. Ο Ντέιβιντ Κόρνγουελ ήταν φίλος μου και μεγάλος υποστηρικτής μου καθ’ όλη τη διάρκεια της συγγραφικής μου ζωής. Ηθελα να του αποτίσω έναν μικρό φόρο τιμής και ξέρω ότι τον διασκέδασε. Μου είχε κάνει εντύπωση, κατά κάποιον τρόπο, το γεγονός ότι τα επαγγέλματα στον τίτλο του είναι κατά βάση ανδρικά, ενώ το επίτευγμα της Σόνιας ήταν να συνδυάσει την κατασκοπεία και τη στρατιωτική δράση με τη μητρότητα. Είμαι επίσης μεγάλος θαυμαστής του Τσαρλς Κάμινγκ, κατά πολλούς τρόπους διαδόχου του, κατά τη γνώμη μου, για το ψυχολογικό βάθος της απεικόνισης του κατασκοπικού κόσμου».
Ενός κόσμου που όπως είναι φανερό από τα θέματα των βιβλίων αλλά και από αυτά που γράφει στη στήλη του στους βρετανικούς Times, ασκεί μεγάλη γοητεία έχοντας κατακτήσει το ενδιαφέρον του συγγραφέα και πολλών αναγνωστών ανά τον κόσμο. Οπως λέει: «Η κατασκοπεία και η συγγραφή μυθιστορημάτων μοιάζουν αρκετά: ονειρεύεσαι έναν παράλληλο, τεχνητό, αλλά πιστευτό κόσμο και προσπαθείς να παρασύρεις τους άλλους σε αυτόν. Νομίζω ότι όλοι θέλουν να φαντάζονται ότι ζουν μια διπλή ζωή, όσο κι αν απολαμβάνουν την πραγματική, και ιδίως αν δεν την απολαμβάνουν. Η κατασκοπεία προσελκύει μυθιστοριογράφους, αλλά στην πραγματικότητα προσελκύει και φαντασιόπληκτους».
– Παρακολούθησα ένα ντοκιμαντέρ στο Netflix για τη Μοσάντ, και κατά διαστήματα πρώην αξιωματούχοι της CIA βγαίνουν σε άλλα ντοκιμαντέρ και κάνουν «αποκαλύψεις». Πώς σχετίζεται η ουσία μιας μυστικής υπηρεσίας με την «αποκάλυψη»; Πρόκειται για κάποιου είδους πρόκληση/πρόσκληση της υπηρεσίας προς το κοινό προκειμένου να δημιουργήσουν μια «αχλύ μύθου» γύρω από τις συγκεκριμένες υπηρεσίες; Και γιατί οι μυστικές υπηρεσίες (CIA, Μοσάντ, MI5/MI6) τελικά μυθοποιούνται;
– Ας πούμε ότι η σχετική λογοτεχνία βοηθάει προς την κατεύθυνση της μυθολογίας, όπως επίσης το γεγονός ότι αρκετοί διάσημοι συγγραφείς κατασκοπευτικών μυθιστορημάτων έχουν δουλέψει σε μυστικές υπηρεσίες – Σόμερσετ Μομ, Τζον Λε Καρέ, Γκράχαμ Γκριν, Ιαν Φλέμινγκ… Τώρα, ως προς τις αποκαλύψεις, η MI6 δεν δημοσιεύει ποτέ τα αρχεία της, και αυτό είναι μέρος της μυθολογίας – η MI5 το κάνει μετά από 50 χρόνια, και αυτό είναι μέρος της διαδικασίας απομυθοποίησης που την έχει καταστήσει μια εξαιρετικά αποτελεσματική σύγχρονη υπηρεσία ασφαλείας. Η μυστικότητα βοηθάει στη στρατολόγηση, επειδή οι άνθρωποι έλκονται από τη μυστικότητα, αλλά τελικά ενσωματώνει επίσης την ιδέα ότι πρόκειται για μυστικές οργανώσεις που κάνουν άσχημα πράγματα…
Μια «Επιχείρηση Κιμάς» θα ήταν αδύνατη στις μέρες μας. Οι δορυ- φόροι, για αρχή, θα καθιστούσαν αδύνατο να συγκαλυφθεί τι έκαναν οι συμμαχικοί στρατοί.
– Μια και αναφέρετε αυτούς τους Βρετανούς συγγραφείς, οι ιστορίες όπου εμπλέκεται η CIA γίνονται κυρίως κινηματογραφική αφήγηση/εικόνα με δράση, σε αντίθεση με τις βρετανικές ιστορίες κατασκοπείας που φαίνεται να έχουν ίντριγκες ψυχολογικές και εσωτερικές, ψυχολογικές συγκρούσεις που δίνουν καλύτερο υλικό για βιβλία. Είναι έτσι ή μου φαίνεται;
– Συμφωνώ! Ετσι είναι! Η CIA μάλλον έχει μια πιο στρατιωτικού τύπου παράδοση, με πιο ανοιχτή δράση, ενώ η βρετανική αντικατασκοπεία (ρυθμός Τζέιμς Μποντ) έχει να κάνει με τη ζωή του μυαλού, την εξαπάτηση, την παραπληροφόρηση και τη διανοητική μάχη.
– Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες από την υλοποίηση όλης της διαδικασίας στο βιβλίο «Επιχείρηση Κιμάς», αναρωτιέται κανείς αν μια παρόμοια επιχείρηση θα ήταν δυνατή στις μέρες μας με την απόλυτη δικτύωση…
– Νομίζω ότι θα ήταν εντελώς αδύνατο. Οι δορυφόροι, για αρχή, θα καθιστούσαν αδύνατο να συγκαλύψουν τι έκαναν οι συμμαχικοί στρατοί. Ωστόσο, υπάρχει ένα σύγχρονο αντίστοιχο: η δημιουργία μιας ψεύτικης ταυτότητας –όπως αυτής του νεκρού υποτίθεται αξιωματικού το 1943– είναι ακόμη πιο σημαντική στην ψηφιακή εποχή. Για να εμφανιστείς ως κάποιος άλλος, πρέπει να δημιουργήσεις μια ολόκληρη ιστορία, όπως ακριβώς οι πρωταγωνιστές στο Operation Mincemeat, αλλά εικονικά: ένα άτομο πρέπει να είναι πιστευτό στο Facebook, στο Instagram, στο κείμενο και με πολλούς άλλους τρόπους. Τα “σκουπίδια τσέπης” (pocket litter) είναι πλέον online, στα τηλέφωνά μας. Η GCHQ, το βρετανικό κέντρο κυβερνοχώρου, έχει μάλιστα ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο “Επιχείρηση Kιμάς”, όπου οι κατάσκοποι μαθαίνουν να δημιουργούν ψεύτικους ανθρώπους. Να σημειώσουμε ότι η ταινία γυρίστηκε σε μια εποχή που ένας άλλος πόλεμος στην Ευρώπη φαινόταν αδιανόητος. Oμως και αυτός ο πόλεμος στην Ουκρανία, όπως όλοι οι πόλεμοι, αφορά εν μέρει και την εξαπάτηση, τις ψευδείς σημαίες (false flag), την παραπλάνηση του εχθρού, τις ψευδείς ειδήσεις και όλα τα άλλα κόλπα που είναι τόσο εμφανή στην Operation Mincemeat και σε άλλες τέτοιου είδους “εξαπατήσεις” του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η σύγκρουση στην Ουκρανία επίσης λαμβάνει χώρα σε μια “έρημο από καθρέφτες” (wilderness of mirrors)».
Ο Μόνταγκιου
Ο Γιούεν Μόνταγκιου, ο λαμπρός δικηγόρος και από τους βασικούς σχεδιαστές της «Επιχείρησης Κιμάς», είχε ήδη γράψει ένα βιβλίο σχετικό που αποτέλεσε τη βάση για την ταινία του 1956, «The Man Who Never Was». Οι υπηρεσίες ασφαλείας δεν έδωσαν στον Mόνταγκιου πλήρη ελευθερία να αποκαλύψει επιχειρησιακές λεπτομέρειες και ο ίδιος φρόντισε να αποκρύψει «την ιδέα ενός οργανωμένου προγράμματος στρατηγικών εξαπάτησης», με το Mincemeat να παρουσιάζεται ως ένα μοναδικό κόλπο. Ελεύθερος από όλα αυτά και με τα αρχεία των υπηρεσιών αποχαρακτηρισμένα αλλά και με τα προσωπικά αρχεία του Μόνταγκιου στη διάθεσή του, ο Μπεν Μακιντάιρ διηγείται με κάθε λεπτομέρεια ό,τι συνέβη τότε.
Ερημος από καθρέφτες, η σημασία όρων των μυστικών επιχειρήσεων
Ψευδής σημαία (false flag): Κίνηση αντιπερισπασμού. Μια επιχείρηση ψευδούς σημαίας είναι μια πράξη που διαπράττεται με σκοπό να συγκαλύψει την πραγματική πηγή ευθύνης και να επιρρίψει την ευθύνη σε ένα άλλο μέρος. Η τακτική αυτή χρησιμοποιήθηκε από τον 16ο αιώνα αρχικά από πειρατές και ιδιώτες για να εξαπατήσουν άλλα πλοία ώστε να τους επιτρέψουν να πλησιάσουν πριν τους επιτεθούν. Ο όρος σήμερα επεκτείνεται και σε χώρες που οργανώνουν επιθέσεις εναντίον τους και κάνουν τις επιθέσεις να φαίνονται ότι προέρχονται από εχθρικά έθνη ή τρομοκράτες, δίνοντας έτσι στο έθνος που υποτίθεται ότι δέχθηκε την επίθεση ένα πρόσχημα για εσωτερική καταστολή ή ξένη στρατιωτική επίθεση. Στην εποχή της παραπληροφόρησης χρησιμοποιείται κατά κόρον από συνωμοσιολόγους για να «επισημανθεί» ότι ένα γεγονός είναι ψευδές (π.χ. ο κορωνοϊός) και δημιουργήθηκε προκειμένου να αποπροσανατολιστεί η κοινωνία από το «πραγματικό» πρόβλημα, το οποίο προσπαθούν να μας κρύψουν και να μας κάνουν να κοιτάξουμε προς τη λάθος κατεύθυνση.
Σκουπίδια τσέπης (pocket litter): Τα απορρίμματα τσέπης είναι ένας όρος για το υλικό, συμπεριλαμβανομένων σημειώσεων γραμμένων σε κομμάτια χαρτιού, που μαζεύουμε όλοι στις τσέπες μας. Μπορεί να περιλαμβάνει ταυτότητες, εισιτήρια μεταφοράς, προσωπικές φωτογραφίες και διάφορα τέτοια. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε ήδη από το 1973, από τον συνωμότη του «Γουοτεργκέιτ» Χάουαρντ Χαντ. Στην πραγματική κατασκοπεία και βέβαια στις ταινίες, είναι και τα διάφορα αντικείμενα στην τσέπη ενός κατασκόπου (π.χ. αποκόμματα εισιτηρίων, κέρματα) που πιστοποιούν την κατασκευασμένη ταυτότητα.
Μια έρημος από καθρέφτες (wilderness of mirrors): Οταν μια κατασκοπευτική επιχείρηση είναι τόσο πολύπλοκη ή γίνεται υπερβολικά πολύπλοκη ώστε είναι πολύ δύσκολο ή αδύνατο να διακρίνουμε τα ψέματα από τα γεγονότα. Είναι το αδιευκρίνιστο σημείο στο οποίο μια επιχείρηση πληροφοριών/μυστικής επιχείρησης φτάνει σε μια κρίσιμα ασταθή κατάσταση, όπου η αλήθεια και η εξαπάτηση δεν είναι πλέον διακριτές ή ο φίλος και ο εχθρός αναγνωρίσιμοι. Λόγω της δυναμικής φύσης αυτών των τύπων επιχειρήσεων, ένα εγγενώς υπερβολικά περίπλοκο σχέδιο ή μια επιχείρηση που εξελίσσεται σε υπερβολικά περίπλοκη –όπως ήταν η «Επιχείρηση Κιμάς»– θα μπορούσε να καταστεί μη βιώσιμη και με υπερβολικά αμφίβολη την επιτυχία.