Ο Χανς-Λούκας Κίζερ –καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Νιούκαστλ στην Αυστραλία– είναι ένας από τους πιο διακεκριμένους γνώστες της σύγχρονης Τουρκίας. Εχει ερευνήσει σε βάθος τη Συνθήκη της Λωζάννης, για την οποία πρόκειται σύντομα να κυκλοφορήσει βιβλίο. Ηδη το 2017 το βιβλίο του με τίτλο «Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide» («Ταλάτ Πασά: Πατέρας της Σύγχρονης Τουρκίας, Αρχιτέκτονας της Γενοκτονίας»), που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του αμερικανικού Πανεπιστημίου Πρίνστον, συζητήθηκε αρκετά στους ακαδημαϊκούς κύκλους.
Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Χανς-Λούκας Κίζερ θα μιλήσει στις 28 Σεπτεμβρίου στο Dukakis Center του ACT – Τhe American College of Thessaloniki για τη Συνθήκη της Λωζάννης και τον αποφασιστικό ρόλο της στη διαμόρφωση της σύγχρονης Τουρκίας. Στη συνέντευξή του στην «Κ» αναλύει τις ρίζες του τουρκικού εθνικισμού και εξηγεί τις αιτίες αλλά και το πιθανό μέλλον της επεκτατικής πολιτικής του προέδρου Ερντογάν.
– Η Συνθήκη της Λωζάννης αμφισβητείται από τον πρόεδρο Ερντογάν. Ωστόσο, η Ελλάδα και η Δύση δεν έχουν δείξει διάθεση να τη διαπραγματευθούν εκ νέου. Γιατί επιμένει;
– Η αμφισβήτηση της Συνθήκης της Λωζάννης πηγαίνει πίσω στον χρόνο και σχετίζεται με τις τουρκο-ισλαμιστικές ρίζες του Ερντογάν. Ο πρόεδρος της Τουρκίας εκτιμά πολύ τον Καντίρ Μισίρογλου (1933-2019), συγγραφέα ενός βιβλίου κατά της Συνθήκης της Λωζάννης (σ.σ.: «Λωζάννη: Νίκη ή Ηττα», 1992). Ο Μισίρογλου άντλησε τα περισσότερα από τα επιχειρήματά του από τα απομνημονεύματα του Ριζά Νουρ, εκπροσώπου της Αγκυρας στη Λωζάννη. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις σημερινές εξελίξεις θα πρέπει να εστιάσουμε στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και στην ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, για την οποία η Συνθήκη της Λωζάννης θεωρείται ως το διεθνές «πιστοποιητικό γεννήσεως».
– Με ποιο τρόπο η ίδρυση του τουρκικού κράτους προσδιορίζει τη σημερινή επεκτατική πολιτική της Τουρκίας;
– Κάτω από τη σημαία του εθνικισμού, η Δημοκρατία με έδρα την Aγκυρα αναδύθηκε μέσα από μια μουσουλμανική κοινότητα αντικρουόμενων συμφερόντων. Στον πόλεμο για την αποκλειστική κυριαρχία στην Ανατολία υποστηρίχθηκε από τους Μπολσεβίκους. Πριν από αυτόν τον πόλεμο το δικτατορικό νεοτουρκικό κόμμα-κράτος, που κυβερνούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία, είχε χάσει τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα περισσότερα στελέχη στην Aγκυρα ήταν πρώην Νεότουρκοι, πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν σε πράξεις γενοκτονίας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
– Oλα αυτά διαμόρφωσαν συνθήκες που διαφοροποιούν την Τουρκία από τη Δύση;
– Από την ίδρυσή του το κράτος δεν στηρίχθηκε σε κάποιο δημοκρατικό κοινωνικό συμβόλαιο. Πρωταρχική σημασία είχαν η τουρκο-μουσουλμανική ταυτότητα και η πίστη στην κυβέρνηση. Μια δημοκρατική βάση συνεννόησης θα είχε κωδικοποιηθεί σε ένα συναινετικό, ευρείας αποδοχής, σύνταγμα. Χωρίς γερές συνταγματικές βάσεις η εθνική πολιτική δεν απέκτησε πυξίδα και ως εκ τούτου παρασύρθηκε σε κρίσεις.
– Παρ’ όλα αυτά η Τουρκία κατόρθωσε να διατηρήσει τη συνοχή της. Πώς τα κατάφερε;
Χωρίς ειρηνική στρατηγική πυξίδα, μια λαϊκιστική απολυταρχία αναζητά τη σωτηρία της στην εσωτερική καταστολή και στην επέκταση της τουρκο-ισλαμιστικής επιρροής.
– Στη δεκαετία του 1920, το τουρκικό κράτος επωφελήθηκε από την πλούσια, αποκαλούμενη «εγκαταλελειμμένη (χριστιανική) περιουσία» που η Λωζάννη άφησε στην Aγκυρα. Μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δυτικοί θεσμοί έσπευσαν να διασώσουν επανειλημμένως τον νέο στρατηγικό εταίρο στις επαναλαμβανόμενες οικονομικές κρίσεις του. Η Τουρκία εξακολουθούσε να μαστίζεται από βία και ανελευθερία. Μια σχεδόν μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης επικρατούσε σε μέρη της χώρας. Oμως, ακόμα και έτσι, η Συνθήκη της Λωζάννης εξασφάλισε την ειρήνη με τους γείτονες κατά τον 20ό αιώνα.
– Μπορούμε να πούμε ότι ο Ερντογάν έδωσε φωνή σε ένα ρεύμα κατά της Λωζάννης που υπάρχει εδώ και 100 χρόνια στην Τουρκία, αλλά δεν εκφραζόταν;
– Οι ισλαμιστές και οι υπερεθνικιστές έχουν μετανιώσει εδώ και πολύ καιρό για την πιστή εφαρμογή του λεγόμενου Εθνικού Συμφώνου (σ.σ.: πρόκειται για την κεμαλική εκδοχή για τα όρια του νέου τουρκικού κράτους, όπως διατυπώθηκε πριν από τη Συνθήκη της Λωζάννης και εν πολλοίς, αλλά όχι πλήρως, επικυρώθηκε στη Λωζάννη). Ηθελαν την ενιαία κυριαρχία της Αγκυρας όχι μόνο σε ολόκληρη τη Μικρά Ασία, αλλά και σε γειτονικές περιοχές. Σε αυτό το πνεύμα κινείται ο Ερντογάν, ο οποίος έχει ξεπεράσει τα «σύνορα της Λωζάννης» με πόλεμο και εισβολή, ήδη από το 2016. Η Διάσκεψη της Λωζάννης είχε εγκρίνει το Εθνικό Σύμφωνο, αλλά σε μια μετριοπαθή εκδοχή, χωρίς τη Βόρεια Συρία και τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου. Αν και περήφανος για τα επιτεύγματά του στη Λωζάννη, ο Νουρ συμπαθούσε τους μαξιμαλιστές.
– Δηλαδή ο μαξιμαλισμός του 1923, επιστρέφει ενόψει των εκλογών του 2023…
– Οι εκλογές του 2023 στην Τουρκία δεν είναι η αιτία, αλλά ο καταλύτης μιας πιθανώς επιταχυνόμενης και δυναμικής αναθεώρησης. Aλλοι παράγοντες είναι οι κακές δημοσκοπήσεις, ο αστρονομικός πληθωρισμός και η μείωση της εμπιστοσύνης της κοινής γνώμης. Η εικόνα είναι ξεκάθαρη: Χωρίς αληθινά διαπιστευτήρια και ειρηνική στρατηγική πυξίδα, μια λαϊκιστική απολυταρχία αναζητά τη σωτηρία της στην εσωτερική καταστολή και την επέκταση της τουρκο-ισλαμιστικής επιρροής.
– Προφανώς πιστεύετε ότι η αναθεωρητική συμπεριφορά της Τουρκίας είναι ανεξάρτητη από τον Ερντογάν και μπορεί να συνεχιστεί και μετά από αυτόν.
– Βλέπω για άλλη μία φορά να αναδύεται η χίμαιρα της «Μεγάλης Τουρκίας». Οπως και κατά τη διάρκεια των κρίσεων μετά τη συνταγματική επανάσταση των Νεοτούρκων του 1908, η χίμαιρα αυτή υποκαθιστά τις πραγματικές προτεραιότητες και τις προκλήσεις που είναι ο δρόμος προς τη δημοκρατία, η εσωτερική ειρήνη και ο εκδημοκρατισμός στη Μέση Ανατολή. Κατά τα μέσα της δεκαετίας του 2010, η Αγκυρα έχασε οριστικά αυτή την ευκαιρία. Ο αυταρχικός λαϊκισμός έχει αγκαλιάσει τον ισλαμισμό και τον υπερεθνικισμό. Δυστυχώς βλέπουμε έναν ανθυγιεινό εθνικισμό και στα κόμματα της αντιπολίτευσης.
– Με τον Μπάιντεν στην Ουάσιγκτον και τον Μακρόν στο Παρίσι μπορεί ο Ερντογάν να έχει πιθανότητες επιτυχίας εάν αποφασίσει να αμφισβητήσει με τα όπλα το status quo στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο;
– Η πολεμική ρητορική της Aγκυρας και η δημιουργία έντασης είναι σε μεγάλο βαθμό για εσωτερική κατανάλωση. Από αυτή την άποψη, το ΝΑΤΟ και η Ε.Ε. έχουν επιτρέψει εδώ και πολύ καιρό στην Τουρκία να χορεύει μπροστά στη μύτη τους. Ωστόσο, ο πόλεμος είναι ένας πραγματικός κίνδυνος όταν υπάρχει ένας αυταρχικός ηγέτης που βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο. Το καθεστώς στην Αγκυρα έχει περιορίσει μέχρι στιγμής τις επιθέσεις του στο εξωτερικό, σε μέρη όπου είχε να αντιμετωπίσει ασθενέστερους αντιπάλους. Επί του παρόντος δεν υπάρχει καμία ρεαλιστική πιθανότητα η Τουρκία να εμπλακεί επιτυχώς σε ένοπλη σύγκρουση κατά της Ελλάδας. Οι ηγεσίες στην Ουάσιγκτον, στο Παρίσι και σε άλλες πρωτεύουσες δεν θα δίσταζαν να υποστηρίξουν την αμυνόμενη πλευρά. Η Ουκρανία αποτελεί μια προειδοποίηση για τους επίδοξους αυτοκράτορες.
H Δημοκρατία είναι η λύση
– Πώς μπορεί να αποφορτιστεί η ένταση;
– Υπάρχει μια δικαιολογημένη ανάγκη για διαπραγμάτευση σε ζητήματα που αφορούν την Ανατ. Μεσόγειο – από τη μετανάστευση και την ασφάλεια στα ελληνικά νησιά και στην Κύπρο έως θέματα οικολογίας και δίκαιης κατανομής στην εκμετάλλευση των πόρων. Είναι καιρός να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις της περιοχής που υπάρχουν μετά τη Λωζάννη. Η δημοκρατία είναι το αποφασιστικό κριτήριο για διαρκή πρόοδο. Σε παγκόσμιο επίπεδο βιώνουμε πιο ξεκάθαρα από ποτέ μια πόλωση μεταξύ δημοκρατικών και αντιδημοκρατικών δυνάμεων. Για το δικό της μέλλον, η Τουρκία πρέπει να ξαναρχίσει από εκεί όπου έχασε τα ίχνη της Δημοκρατίας μετά τα πολλά υποσχόμενα βήματα που έκανε στις αρχές της δεκαετίας του 2000.