Η Κική Μορφονιού κάθεται σε μια ξύλινη πολυθρόνα στο σαλόνι της βασιλικής σουίτας του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία». Γύρω της το συνεργείο κινηματογράφησης ετοιμάζεται για τη συνέντευξη. Οταν αρχίσει η αφήγησή της, θα μεταφερθούμε σε ένα ανάλογο δωμάτιο εξήντα τρία χρόνια πριν. Τότε που η 24χρονη μεσόφωνος Κική Μορφονιού –ντροπαλή και ταραγμένη– συνάντησε τη Μαρία Κάλλας για μια ακρόαση που ίσως της έδινε έναν βασικό ρόλο στην ιστορική «Νόρμα» του Μπελίνι στο θέατρο της Επιδαύρου. Η μία από τις δύο γυναίκες, η νεότερη, βρισκόταν στην αρχή της καριέρας της, με ένα πρόσφατο συμβόλαιο μονωδού στη Λυρική Σκηνή. Η άλλη, στα 37 της χρόνια, ζούσε το απόγειο της δόξας της, μια διεθνής ντίβα της όπερας που συχνά ήταν στο επίκεντρο της δημοσιότητας για την τέχνη της αλλά και για τη σχέση της με τον Αριστοτέλη Ωνάση.
Ο Βασίλης Λούρας, που συνσκηνοθετεί με τον Μιχάλη Ασθενίδη το ντοκιμαντέρ της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ) για τη Μαρία Κάλλας –σε δική του έρευνα και σενάριο–, τακτοποιεί τα χαρτιά με τις ερωτήσεις για τη συνέντευξη. Κλείνουμε τα κινητά μας τηλέφωνα. Φώτα, κάμερα, «πάμε».
«Ηταν 1960 όταν κάναμε τις πρόβες για τη “Νόρμα”, έως να έρθουν οι ξένοι καλλιτέχνες. Ξαφνικά αρρώστησε η μεσόφωνος που επρόκειτο να ερμηνεύσει την Ανταλτζίζα (σ.σ. η Αντριάνα Λαζαρίνι) και με καλεί μια μέρα ο αείμνηστος Μπαστιάς και μου λέει: “Κική, ξέρεις τον ρόλο;”. “Πώς δεν τον ξέρω”, του λέω. “Σε δυο μέρες φεύγεις για Ρώμη”. “Να κάνω τι στη Ρώμη;”. “Επειδή αρρώστησε η μεσόφωνος σκεφτήκαμε με τον μαέστρο Καραλίβανο να πας στη Ρώμη να σε ακούσει ο μαέστρος και, αν χρειαστεί, να σε ακούσει και η Μαρία”. Λέω μέσα μου “ποια Μαρία;”. Δεν πήγε το μυαλό μου εκεί. Επρεπε όμως να πάω, αφού αυτό έκρινε το θέατρο».
Με τη συνοδεία του πατέρα της έφθασε στη Ρώμη και στο σπίτι του διευθυντή ορχήστρας Τούλιο Σεραφίν. Τραγούδησε την πρώτη σελίδα της παρτιτούρας του ρόλου της κι εκείνος συμφώνησε. «Αλλά δεν ξέρω τι θα πει η Μαρία», είπε.
Η συνάντηση με την Κάλλας, που τότε βρισκόταν στο Μιλάνο, ορίστηκε λίγο αργότερα στην Αθήνα. «Φθάνει η Μαρία εδώ και πάω στη “Μεγάλη Βρεταννία” για να με ακούσει. Ανέβηκα τότε με το ασανσέρ. Χτυπάω την πόρτα του δωματίου. Μου ανοίγει η ίδια η Κάλλας. Βλέπω το πιάνο δεξιά. Λέω “Ωχ!”. Με βλέπει ότι είχα αγωνία. Και μόνο που ήταν δίπλα μου αισθάνθηκα δέος. Δεν περίμενα ποτέ μια τέτοια στιγμή. Λέω: “Βάλε τα δυνατά σου”. Αρχίζω να τραγουδάω, έρχεται δίπλα μου και μου λέει: “Πολύ ωραίο αυτό, πάμε και το ντουέτο τώρα”.
»Αρχίζουμε να τραγουδάμε το πρώτο ντουέτο. “Δεν χρειάζεται άλλο”, μου λέει. “Μπράβο σου. Εχεις πολύ ωραία φωνή, ταιριάζει και με τη δική μου”. Αυθόρμητα εγώ, καθώς δεν το περίμενα ότι αμέσως θα δώσει την έγκρισή της, της λέω: “Σας ευχαριστώ πάρα πολύ”, και πήγα να της φιλήσω τα χέρια. Μου τράβηξε τα χέρια, με χάιδεψε και μου λέει: “Δεν σου κάνω κανένα χατίρι, απλώς σου λέω ότι θα τραγουδήσουμε μαζί”».
«Πήγα να της φιλήσω τα χέρια. Μου τράβηξε τα χέρια, με χάιδεψε και μου λέει: “Δεν σου κάνω κανένα χατίρι, απλώς σου λέω ότι θα τραγουδήσουμε μαζί”», αφηγείται η Κική Μορφονιού.
Σύντομα άρχισαν οι πρόβες για αυτή την παραγωγή, που είχε γίνει διεθνές καλλιτεχνικό γεγονός ήδη από την προαναγγελία της, όπως σωστά προέβλεψε ο Κωστής Μπαστιάς. Ο δε ελληνικός Τύπος κατέγραφε μήνες πριν από την πρεμιέρα ό,τι αφορούσε την πολυαναμενόμενη «Νόρμα». Η divina, όπως την αποκαλούσαν οι εφημερίδες, έφθασε στο αεροδρόμιο του Ελληνικού στις 9 Αυγούστου 1960. Στη συνάντησή της με τους δημοσιογράφους, ο Μπαστιάς δήλωσε πως δεν θα γίνονταν δεκτές ερωτήσεις για την ιδιωτική ζωή της. «Οπως και να το πάρετε, είμαι ευτυχισμένη», δήλωσε εκείνη σιβυλλικά, αλλά με γέλιο. Το διαζύγιό της με τον Μενεγκίνι είχε ανακοινωθεί, όμως συνέχιζε να περιφρουρεί την προσωπική της ζωή. Στη συγκεκριμένη συνέντευξη Τύπου ανακοινώθηκε για πρώτη φορά η θέσπιση των Υποτροφιών «Μαρία Κάλλας», καθώς συμφώνησε να προσφερθεί στην ΕΛΣ με σκοπό την υποστήριξη νέων Ελλήνων καλλιτεχνών του λυρικού τραγουδιού η συνήθης αμοιβή της – 5.000 δολάρια για κάθε εμφάνιση.
Με την Κάλλας, το αρχαίο θέατρο «άνοιγε» για πρώτη φορά στην όπερα και η ίδια εμφανιζόταν και πάλι στην Ελλάδα τρία χρόνια μετά τη λυπηρή εμπειρία του Ηρωδείου με το Φεστιβάλ Αθηνών, για την οποία δέχθηκε μια ντροπιαστική επίθεση από το κατεστημένο της εποχής. Ετσι η προετοιμασία ξεκίνησε στην Επίδαυρο ταχύτατα και ήταν εντατική. Οπως έγραφε στο βιβλίο του «Μακρινές φιλίες» ο Αλέξης Μινωτής, που έκανε τη σκηνοθεσία της «Νόρμα», οι βραδινές πρόβες δεν ήταν αρκετές για την Κάλλας, η οποία πήγαινε στο αρχαίο θέατρο από τις 10 το πρωί. «Φορούσαμε ψάθες στο κεφάλι για τον ήλιο και μέναμε στο θέατρο ώρες ολάκαιρες πολλές φορές, όπου η Κάλλας δοκίμαζε τη φωνή της και το βήμα της πάνω στο επικλινές σκηνικό του Τσαρούχη».
Σε ένα παλιό κείμενό της στην εφημερίδα «Τα Νέα», η Κική Μορφονιού θυμήθηκε από εκείνη την εποχή: «Ζούσε τον έρωτά της με τον Ωνάση. Κάθε απόγευμα την έφερνε στο θέατρο. Στην πρόβα με την ορχήστρα έρχονταν χεράκι χεράκι, παρακολουθούσε όλη την πρόβα και μετά την έπαιρνε κι έφευγαν. Την έβλεπες πως ήταν ευτυχισμένη». Τώρα, μπροστά στην κάμερα του κινηματογραφικού συνεργείου προσθέτει στις αναμνήσεις της: «Και την παίρνει ο Ωνάσης και πάνε στη Βενετία σε ένα χορό. Την άλλη μέρα γυρίζει κρυωμένη. Οπότε στην πρόβα τής “βάζει πόστα” ο μαέστρος Σεραφίν. Εκείνο που θυμάμαι είναι ότι κατέβασε το κεφάλι της σαν μαθήτρια και είπε: “Ζητώ σε όλους συγγνώμη”. Θέλω να πω ότι άρχισε ο φόβος μου να διαλύεται, γιατί δεν ήταν η σκληρή Κάλλας όπως την περιέγραφαν στις εφημερίδες».
Το βράδυ της μεγάλης πρεμιέρας, την Κυριακή 21 Αυγούστου, με το θέατρο γεμάτο από νωρίς, μια καταρρακτώδης βροχή ματαίωσε την παράσταση. «”C’ est une tragédie”, έλεγε η Κατίνα Παξινού», θυμάται ο Γιώργος Παπαστεφάνου από εκείνη τη βραδιά. Το κοινό επέστρεψε στο αρχαίο θέατρο την Τετάρτη 24 Αυγούστου και οι κερκίδες γέμισαν ασφυκτικά από 14.000 θεατές που αποθέωσαν την ντίβα. «Σπάνια είσοδος ηθοποιού στη σκηνή καθηλώνει τον θεατή όσο η εμφάνιση και μόνη της Κάλλας. Το βασιλικό παράστημά της, το κυρίαρχο περπάτημά της, η μνημειακή στάση της, η αετίσια ματιά της, η πεντακάθαρη κατατομή της, υποτάζουν το κάθε τι γύρω της, και οι χιλιάδες των θεατών γίνονται –λες– δύο μόνο μάτια, μια ανάσα, που κρέμονται απ’ την παραμικρή κίνησή της», έγραψε ο Μάριος Πλωρίτης στην εφημερίδα «Ελευθερία» στις 26 Αυγούστου 1960. Η Κάλλας σε επιστολή της πριν αναχωρήσει από την Ελλάδα έγραψε: «Η καρδιά μου είναι πλήρης αγάπης και υπερηφάνειας διά το έθνος από το οποίο προέρχομαι» (εφμ. «Ελευθερία», 30.8.1960).
«Το θαύμα της Μήδειας στην Επίδαυρο»
Τον επόμενο Αύγουστο η Μαρία Κάλλας επέστρεψε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου για τελευταία φορά, πάλι με πρόσκληση της ΕΛΣ. Στη «Μήδεια» τη σκηνοθεσία ανέλαβε ξανά ο Αλέξης Μινωτής, σκηνογράφος κι ενδυματολόγος ο Γιάννης Τσαρούχης, ενώ τη μουσική διεύθυνση είχε ο μαέστρος Νικόλα Ρεσίνιο. Τον ρόλο της Νέριδος ερμήνευσε η Κική Μορφονιού. Η πρεμιέρα ορίστηκε για την Κυριακή 6 Αυγούστου 1961.
Η θαλαμηγός «Χριστίνα» του Ωνάση κατέπλευσε στο λιμανάκι της Αρχαίας Επιδαύρου δύο ημέρες πριν από την εμφάνιση της Κάλλας, αλλά ο ίδιος έφυγε αμέσως. Δεν επρόκειτο να παρακολουθήσει καμία από τις δύο προγραμματισμένες παραστάσεις στις 6 και 13 του μηνός, ωστόσο τα δημοσιεύματα των εφημερίδων υπογράμμιζαν ότι εθεάθησαν να περπατούν αγκαζέ στο Αργοστόλι, όπου για λίγο προσάραξε η θαλαμηγός πριν βάλει πλώρη για την Επίδαυρο. «Πυρετός στην Επίδαυρον όπου η Κάλλας προβάρει την Μήδεια», ήταν ο πηχυαίος τίτλος της εφημερίδας «Ελευθερία» στις 5 Αυγούστου. «Φέτος δεν θα βρέξη στην Επίδαυρον όταν θα τραγουδήση αύριο και την επόμενη Κυριακή η μεγάλη αοιδός και ούτε πρόκειται η Κάλλας να αρρωστήση. Φέτος θα πάνε όλα καλά και οι παραστάσεις της όπερας του Κερουμπίνι θα αποτελέσουν, ασφαλώς, μια σπάνια καλλιτεχνική απόλαυση για τους θεατές και ένα μεγάλο καλλιτεχνικό επίτευγμα για τους δημιουργούς των παραστάσεων. […]» έγραφε το ρεπορτάζ.
Η πινελιά του Τσαρούχη
Φθάνοντας στην Επίδαυρο η Κάλλας ξεκουράστηκε λίγες ώρες και νωρίς το απόγευμα ετοιμάστηκε για τη δοκιμή των κοστουμιών. Ζήτησε από τον Τσαρούχη να γίνει πιο άνετο το φόρεμά της κι εκείνος με ένα μολύβι στο χέρι κρατούσε λεπτομερείς σημειώσεις. «Γενικά η ενδυματολογική εργασία του Γιάννη Τσαρούχη στέκεται υπεράνω κριτικής. Η αρμονία χρωμάτων και σχημάτων κατακτά εξ εφόδου μάτι και καρδιά», έγραψε η «Καθημερινή» στην κριτική της. Η γενική πρόβα ξεκίνησε στις 8 το απόγευμα και η πρωταγωνίστρια κατέφθασε φορώντας ένα μπλε σκούρο εμπριμέ φόρεμα, όπως αναφέρεται στο ρεπορτάζ της εποχής. «Βρισκόταν σε ανώτερη φόρμα από πέρυσι», σχολίασαν
οι παρευρισκόμενοι.
Η ταινία εστιάζει κυρίως στα πρώτα χρόνια της Κάλλας στην Ελλάδα, την περίοδο 1937-1945, που παραμένει για τους περισσότερους άγνωστη.
Στην πρεμιέρα ήταν παρών όλος ο πολιτικός, διπλωματικός και καλλιτεχνικός κόσμος της Αθήνας. Στην πρώτη σειρά κάθονταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και η σύζυγός του Αμαλία δίπλα στον Κωστή Μπαστιά, κι ανάμεσα στους επώνυμους θεατές βρίσκονταν ο Γεώργιος Παπανδρέου και η Κατίνα Παξινού. Δεκαπέντε χιλιάδες ήταν οι θεατές εκείνη τη βραδιά κι όλοι μιλούσαν για «το θαύμα της Μήδειας στην Επίδαυρο». Με μεγάλη επιτυχία δόθηκε επίσης η δεύτερη και τελευταία παράσταση στις 13 Αυγούστου. Το θέατρο ήταν υπερπλήρες. Οι δημοσιογράφοι υπολόγισαν 17.500 θεατές, ενώ περίπου 2.000 ήταν εκείνοι που έφθασαν στο αρχαίο θέατρο αλλά δεν μπόρεσαν να βρουν εισιτήρια. «Ιδιαίτερα εχειροκροτήθησαν, εκτός της Μαρίας Κάλλας, ο σκηνοθέτης κ. Αλέξης Μινωτής και η τραγουδίστρια της Λυρικής Σκηνής Μορφονιού», έγραψαν.
«Αυτή η γυναίκα παθιαζόταν όταν τραγουδούσε. Την κάθε νότα, την κάθε φράση την έδινε με τέτοιο τρόπο. Ηταν κάτι περισσότερο από ταλέντο», λέει η κ. Μορφονιού ανακαλώντας μερικές από τις ωραιότερες στιγμές της ζωής της, όπως τις χαρακτηρίζει με συγκίνηση.
Εχουμε επιστρέψει στο 2023 και στη βασιλική σουίτα της «Μεγάλης Βρεταννίας». Η κάμερα σταματά, οι προβολείς σβήνουν. Η συνέντευξη με την Κική Μορφονιού μόλις ολοκληρώθηκε. Είναι μόνον μία από τις πολλές που περιλαμβάνει το ντοκιμαντέρ το οποίο δημιουργεί η ΕΛΣ, μέσα στο πλαίσιο της φετινής επετείου 100 χρόνων από τη γέννηση της Μαρίας Καλογεροπούλου – Κάλλας. Η συγκεκριμένη ταινία εστιάζει κυρίως στα πρώτα χρόνια της Κάλλας στην Ελλάδα, την περίοδο 1937-1945, που παραμένει για τους περισσότερους ακόμη και σήμερα άγνωστη, καθώς επίσης και στις τρεις μεταγενέστερες εμφανίσεις της: στο Ηρώδειο (1957) με το Φεστιβάλ Αθηνών και στην Επίδαυρο με την ΕΛΣ.
Παράδειγμα ζωής
«Η Μαρία Κάλλας –ένα παγκόσμιο σύμβολο– ανήκει σε καθέναν από εμάς που έχει ανάγκη την τέχνη και το παράδειγμα της ζωής της. Για την ΕΛΣ αποτελεί ένα σπουδαίο κομμάτι της ιστορίας της και θεωρούμε υποχρέωσή μας να το φωτίσουμε και να το προβάλουμε στους φίλους της όπερας διεθνώς», λέει ο Βασίλης Λούρας. «Χάρη στην επιμονή του καλλιτεχνικού διευθυντή Γιώργου Κουμεντάκη να οργανώσει και να αναβαθμίσει το Ιστορικό Αρχείο της ΕΛΣ, αλλά και να το εμπλουτίσει με σημαντικές ιδιωτικές συλλογές, συλλέξαμε κάθε θραύσμα πληροφορίας προκειμένου να καταγράψουμε και να αφηγηθούμε μια καθοριστική περίοδο για τη ζωή και την πορεία της κορυφαίας σοπράνο του 20ού αιώνα».
Το ντοκιμαντέρ θα κάνει πρεμιέρα στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ στις 2 Δεκεμβρίου, ημέρα που συμπληρώνονται τα 100 χρόνια από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας. Στη συνέχεια θα ταξιδέψει σε φεστιβάλ και θα προβληθεί στο εξωτερικό. Επιστημονικοί σύμβουλοι είναι ο λυρικός καλλιτέχνης Αρης Χριστοφέλλης και η μουσικολόγος, συνεργάτιδα του Τομέα Δραματολογίας και υπεύθυνη του Εικονικού Εκπαιδευτικού Μουσείου ΕΛΣ, Σοφία Κομποτιάτη.