Είναι η δεύτερη φορά του Σέρχιο Ραμίρεζ στην Ελλάδα. Ο Νικαραγουανός συγγραφέας βρίσκεται εδώ προσκεκλημένος του Ιβηροαμερικανικού Φεστιβάλ «Λογοτεχνία εν Αθήναις», καθώς και του Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων, όπου μιλάει αύριο για το νέο του μυθιστόρημα, «Ο Τονγκολέλε δεν ήξερε να χορεύει», των εκδόσεων Ικαρος. Στην πρώτη του όμως επίσκεψη στη χώρα μας, το 1984 αν δεν τον απατά η μνήμη του όπως λέει, είχε έρθει για να συναντήσει τον Ανδρέα Παπανδρέου.
«Είχα έρθει μόνο για αυτόν τον σκοπό», λέει στην «Κ» ο 81χρονος σήμερα αλλά τόσο ζωηρός Ραμίρεζ, υπενθυμίζοντας ότι εκείνα τα χρόνια ήταν αντιπρόεδρος της Νικαράγουας στην επαναστατική κυβέρνηση με ηγέτη τον Ντανιέλ Ορτέγα, που είχε προκύψει μετά την ανατροπή του δικτάτορα Σομόσα το 1979 από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο των Σαντινίστας (FSLN). «Οι Σαντινίστας είχαν τότε αίγλη παγκοσμίως», συνεχίζει ο Ραμίρεζ, απαριθμώντας και τις σοσιαλιστικές κυβερνήσεις που είχαν εκλεχθεί την ίδια εποχή σε Σουηδία, Ισπανία, Πορτογαλία και αλλού. Σε λίγα χρόνια, ωστόσο, τα πράγματα θα άλλαζαν. Οι Σαντινίστας έχασαν τις εκλογές του 1990, διασπάστηκαν, και ο Ορτέγα αρχικά ηγήθηκε των πιο αδιάλλακτων τμημάτων τους και έπειτα συμμάχησε με τους πιο μισητούς εχθρούς του. Κατάφερε έτσι να πάρει την εξουσία το 2007 και έκτοτε δεν κυβερνά απλώς αυταρχικά τη Νικαράγουα: «Πρόκειται», λέει ο Ραμίρεζ, σχεδόν κουρασμένος τώρα, «για δικτατορία».
Τι συνέβη στο μεταξύ; Ενώ οι Σαντινίστας ξεκίνησαν την επαναστατική θητεία τους απαγορεύοντας τα βασανιστήρια και παίρνοντας μέτρα για τον αλφαβητισμό των κατοίκων, τη βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης και την ισότητα των δύο φύλων, στη συνέχεια βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους υποστηριζόμενους από τις ΗΠΑ Κόντρας, τις δικές τους διασυνδέσεις με τη Σοβιετική Ενωση, τον Ψυχρό Πόλεμο. Από ένα σημείο και έπειτα, «η ιδεολογία έγινε πιο καθοριστική από τα ιδανικά και τα όνειρά μας», λέει ο Ραμίρεζ. Ο ίδιος πήρε τελικά τις δημοκρατικές αποστάσεις του από τον Ορτέγα, εγκατέλειψε την πολιτική το 1996 για να αφοσιωθεί στο γράψιμο, που του πρόσφερε αναγνώριση και βραβεία, αλλά και κινδύνους: το 2021 εκδόθηκε ένταλμα σύλληψής του, με κατηγορίες για ξέπλυμα χρήματος και υποκίνηση μίσους, και ο Ραμίρεζ εξαναγκάστηκε σε εξορία στην Ισπανία. Αναρωτιέται κανείς αν σήμερα, όταν βλέπει για παράδειγμα τον Ορτέγα στις ειδήσεις, νιώθει ότι έχασε έναν φίλο – αν αισθάνεται λύπη ή νοσταλγία. «Αισθάνομαι νοσταλγία για την επανάσταση, όχι για την εικόνα του Ορτέγα», αποκρίνεται ο συγγραφέας. «Ο Ορτέγα είναι το χειρότερο επακόλουθο της επανάστασης. Γιατί μετέτρεψε το όνειρο σε εφιάλτη. Εχει γίνει σαν τον Σομόζα: σκληρότητα, καταπίεση, θάνατοι, φυλακίσεις, εξορίες».
Το τελευταίο βιβλίο του Ραμίρεζ (και πρώτο που μεταφράζεται στα ελληνικά), «Ο Τονγκολέλε δεν ήξερε να χορεύει», γράφτηκε με αφορμή μια μαζική εξέγερση στη Νικαράγουα το 2018, που η βίαιη καταστολή της άφησε πίσω της εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες. Στο μυθιστόρημα, ο επιθεωρητής Μοράλες, παλιός αντάρτης των Σαντινίστας, μαζί με τον συνεργάτη του, Σεραφίν, γνωστό και ως «Ράμπο», εξορίζονται στην Ονδούρα με εντολή του αρχηγού των μυστικών υπηρεσιών, Αναστάσιο Πράδο ή «Τονγκολέλε». Ενας τύπος ονόματι «Χρυσός Γάτος» αναλαμβάνει να τους επιστρέψει στη Νικαράγουα, αλλά δολοφονείται. Και ενώ ο Μοράλες καλείται να εξιχνιάσει τη δολοφονία, το μυθιστόρημα δεν αφορά μόνο την απογοήτευση του επιθεωρητή για την απώλεια του επαναστατικού ονείρου, αλλά επικεντρώνεται και στην τραγική πτώση του βάναυσου Τονγκολέλε.
Οταν κατάλαβα ότι δεν υπήρχε χώρος για εμένα στην πολιτική, έφυγα – κράτησα όμως την κριτική φωνή μου.
Τραγικός χαρακτήρας
«Ο Τονγκολέλε αντιπροσωπεύει το τι σημαίνει να βρίσκεσαι εντός της εξουσίας», λέει ο Ραμίρεζ. «Η αυταρχική εξουσία, όταν συγκεντρώνεται σε ένα άτομο, αμφιβάλλει διαρκώς για τους πάντες και τα πάντα. Και αν κάποιος συγκεντρώσει επίσης δύναμη, όπως ο Τονγκολέλε, η εξουσία γίνεται καχύποπτη απέναντί του και τον εξουδετερώνει, τον αντικαθιστά. Ετσι, στο τέλος ο Τονγκολέλε γίνεται ένας τραγικός χαρακτήρας. Γίνεται θύμα της εξουσίας που υπερασπίζεται».
Το βιβλίο εντάσσεται στο είδος του πολιτικού νουάρ. Ως συγγραφέας, ο Ραμίρεζ εντάσσεται στο λατινοαμερικανικό αστυνομικό μυθιστόρημα, που έχει τις διαφορές του από το ευρωπαϊκό. «Η αφετηρία για το ευρωπαϊκό νουάρ», εξηγεί ο Νικαραγουανός, «είναι ο αξιοσέβαστος νόμος και οι θεσμοί, ενώ στη Λατινική Αμερική ισχύει το αντίθετο: υπάρχουν διεφθαρμένοι δικαστές, εισαγγελείς, ντετέκτιβ. Για αυτό οι αστυνομικές ιστορίες γίνονται και πολιτικές, γιατί δεν μπορείς να αγνοήσεις την πολιτική ατμόσφαιρα που περιβάλλει μια απλή έρευνα: είναι μολυσμένη από τη μαφία, το ναρκεμπόριο, τη διαφθορά».
Τελικά, το μυθιστόρημα απαγορεύτηκε στη Νικαράγουα. Και ενώ η απαγόρευση απογείωσε την παράνομη διακίνησή του (στα social media, με τη μορφή pdf), τα επιπλέον δεινά που υπέστη ο συγγραφέας του δεν του πρόσφεραν κάτι. Τον περασμένο Φεβρουάριο, το καθεστώς του Ορτέγα στέρησε από τον συγγραφέα την ιθαγένειά του. Πώς κρατάει πλέον ζωντανή την ταυτότητά του, όντας εξόριστος; Με τις αναμνήσεις; Τη γλώσσα;
«Με όλα», καταλήγει ο Ραμίρεζ. «Η εξορία είναι πολύ δύσκολη, από κάθε άποψη. Το χειρότερο είναι να μην ξέρεις αν θα επιστρέψεις κάποια μέρα – μπορεί να μην τα καταφέρω ποτέ. Βλέπω τον εαυτό μου σαν ένα συγγραφέα που μέσω της γραφής αναπολεί τη χώρα του, τις αναμνήσεις του, τη γλώσσα του. Η οποία ευτυχώς δεν περιορίζεται στα σύνορα της Νικαράγουας. Η δική μου κλίση εξάλλου δεν ήταν να γίνω πολιτικός, αλλά συγγραφέας. Οταν κατάλαβα ότι δεν υπήρχε χώρος για εμένα στην πολιτική, έφυγα. Κράτησα όμως την κριτική φωνή μου».
