Οταν ήταν παιδί, ο Μπόρις Ελνταγκσεν παρατηρούσε συχνά ένα σημάδι στο γόνατο του πατέρα του. Δεν ήταν κάτι που του γεννούσε απορίες, μα κάτι που φαινόταν φυσιολογικό στα μάτια του, όπως και τα προβλήματα που συχνά πυκνά αντιμετώπιζε με το πόδι του.
Ο πατέρας του φωτογράφου/visual artist βρέθηκε να πολεμάει για τη Γερμανία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ήταν 16 χρονών. Θα έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια ώστε ο όχι και τόσο μικρός πλέον Μπόρις να κάνει όλες τις απαραίτητες συνδέσεις και να φθάσει νοητά στην πηγή του τραυματισμού. Αλλωστε, ο βετεράνος κρατούσε το στόμα του επτασφράγιστο όσον αφορά τις εμπειρίες του από το πεδίο της μάχης.
Το τραύμα όμως υπήρχε και εκδηλωνόταν ανάμεσα στις γραμμές. Ο Μπόρις Ελνταγκσεν θυμάται, όταν ο ίδιος ήταν έφηβος τη δεκαετία του ′80 και γίνονταν διαδηλώσεις στη Γερμανία, τον πατέρα του να λέει κάποια στιγμή πως ένας εύκολος τρόπος να απαλλαγούν από αυτές θα ήταν να χρησιμοποιήσουν φλογοβόλα. «Είπε “αν μπορείς να μυρίσεις καμένη σάρκα, τότε όλα θεραπεύονται”. Σοκαρίστηκα. Ηταν κάτι που προερχόταν από μία εντελώς άλλη πραγματικότητα. Δεν ήξερα ούτε πώς να αντιδράσω σε αυτή την ηλικία», θυμάται σήμερα ο φωτογράφος.
Το τραύμα του πολέμου από γενιά σε γενιά
Εχει λόγο που μου μιλάει για τον πατέρα του. Το τραύμα που κουβαλούσε από τον πόλεμο, ασυνείδητα και υπόγεια, ακολουθούσε τον καλλιτέχνη τις τελευταίες δύο δεκαετίες, καταλήγοντας να γίνει το έναυσμα για τη νέα του έκθεση «Pseudomnesia/Trauma Porn» που φιλοξενείται στην γκαλερί Guelman und Unbekannt στο Βερολίνο. Μια εγκατάσταση που έφτιαξε με την αρωγή του Μπαγκλαντεσιανού καλλιτέχνη Τανβίρ Ταολάντ, βασισμένη στην ιδέα της ψευδομνήμης, όλων εκείνων δηλαδή των στοιχείων που αλλοιώνονται ή και γεννιούνται από το πουθενά στο μυαλό μας ως αναμνήσεις, αλλά και του τραύματος του πολέμου που φέρει βαριά τη σκιά του όχι μόνο στο άτομο που τη βιώνει, μα και στους γύρω του. Το έργο παντρεύει φωτογραφίες των Ναζί και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με την τεχνητή νοημοσύνη. Αλλωστε, πριν κάποιους μήνες ολόκληρος ο πλανήτης έμαθε τον Μπόρις Ελνταγκσεν όταν κατάφερε να «ξεγελάσει» τα Sony World Photography Awards και να κερδίσει με μία φωτογραφία-προϊόν ΑΙ.
«Ο πατέρας μου πέθανε πριν προλάβω να τον ρωτήσω τις ενδιαφέρουσες ερωτήσεις, αυτές που θα έσκαβαν βαθιά στα τραύματά του», λέει ο Ελνταγκσεν. Πέθανε το 2000 και όπως εξηγεί ο γιος του, ακόμα και προς το τέλος της ζωής του δεν ήθελε να αναμετρηθεί με αυτές τις μνήμες. Στο νοσοκομείο είχε παραισθήσεις. Οι γιατροί έλεγαν στην οικογένειά του πως χρειάζεται επιτήρηση, ώστε να μη βγάλει τα σωληνάκια ή προκαλέσει κακό στον εαυτό του.
Ο Μπόρις Ελνταγκσεν αποφάσισε τότε να κάθεται αυτός τα βράδια μαζί του και είδε έτσι ιδίοις όμμασι τον πατέρα του να παθαίνει παραισθήσεις και να έχει φλάσμπακ. Μάλιστα, όταν πήρε εξιτήριο, ήταν πεπεισμένος πως τον είχαν βασανίσει στο νοσοκομείο. Ολα αυτά ήταν πρόωρα σημάδια Αλτσχάιμερ. «Οι παραισθήσεις και τα φλάσμπακ άρχισαν να αποκτούν και μια θολούρα. Δεν υπάρχει κάτι που μπορείς να κάνεις για έναν άνθρωπο που ζει σε έναν δικό του κόσμο. Ολο αυτό το τροφοδοτούσαν οι εμπειρίες του από τον πόλεμο», εξηγεί ο γιος του.
Το αφήγημα του πατέρα του ήταν κατακερματισμένο στα μάτια του. Μόνο μετά τον θάνατό του ο Ελνταγκσεν κατάφερε να μάθει από τη μητέρα του κάποια πράγματα για τα ψυχικά τραύματα πολέμου που κουβαλούσε ο πατέρας του. Αλλά ακόμα και αυτή δεν κατάφερε να εκμαιεύσει πολλά πράγματα από τον άντρα της.
Ο φωτογράφος θέλησε να σκάψει ακόμα πιο βαθιά στην ιστορία της οικογένειάς του. Προσέγγισε, έτσι, τον μεγαλύτερο παππού του, αλλά και τον νεότερο από τον πατέρα του, θείο του. Κανείς δεν ήθελε να μιλήσει. «Ακόμα και οι επόμενες γενιές δεν θέλουν να μιλούν για αυτό, υπάρχει ένα συλλογικό τραύμα στη Γερμανία», εξηγεί.
Το ίδιο φυσικά συμβαίνει και με τους Εβραίους. Ο καλλιτέχνης ανακαλεί μια συζήτηση που είχε με έναν φίλο του Εβραίο. Του μιλούσε με τη σειρά του για τον δικό του πατέρα, ο οποίος, επέζησε των στρατοπέδων συγκέντρωσης και εγκαταστάθηκε στη συνέχεια στο Βερολίνο. «Η πιο ανατριχιαστική συζήτηση που μου μετέφερε από τον πατέρα του ήταν όταν εκείνος περπατούσε μία μέρα στο Βερολίνο και είδε έναν από τους φρουρούς των στρατοπέδων. Κι έκανε απλά αυτό που έκαναν όλοι τη δεκαετία του ‘50: σήκωσε το κεφάλι, του έγνεψε και προχώρησε», μεταφέρει.
Ο ίδιος ο Ελνταγκσεν νιώθει σαν να κουβαλάει ένα διπλό τραύμα, καθώς η μητέρα του ήταν αρκετά νεότερη από τον πατέρα του και κουβαλούσε ήδη η ίδια το τραύμα πολέμου από τους γονείς της, οπότε ο φωτογράφος αισθάνεται σαν τον τρίτο στη σειρά που έχει στις πλάτες του το ψυχικό αυτό μενίρ.
Δύο χιλιάδες φωτογραφίες, ένα μήνυμα
Λίγα χρόνια, λοιπόν, μετά τον θάνατο του πατέρα του, ο visual artist άρχισε να ψάχνει για φωτογραφίες από την περίοδο του πολέμου σε υπαίθριες αγορές και απέκτησε έτσι μια πιο ευρεία εικόνα του τι συνέβαινε τότε. Ηθελε να αξιοποιήσει κάπως όλη αυτή την έρευνα, αλλά δεν ήταν σίγουρος πως ήξερε τον τρόπο. Τη λύση του την έδωσε η τεχνητή νοημοσύνη και έτσι πριν τρία χρόνια έβαλε μπρος και επίσημα το πρότζεκτ, ύστερα από την προτροπή μιας φίλης του καλλιτέχνιδας που είδε τη συλλογή του.
Ηταν τότε που ένωσε τον δρόμο του με τον Τανβίρ Ταολάντ, που επίσης είχε ένα σχετικό αρχείο. Οι δύο τους έψαξαν να αγοράσουν και άλλο φωτογραφικό υλικό μέσω ίντερνετ. «Είδα τόσες φωτογραφίες πολέμου και ήταν σαν να έχω βουτήξει μέσα σε αυτόν», λέει ο Μπόρις Ελνταγκσεν. Από τις 150.000 περίπου φωτογραφίες που είδαν, μάζεψαν 2.000 και άρχισαν να αναμειγνύουν το αρχειακό με τεχνητό ΑΙ περιεχόμενο –περίπου το 30% του υλικού του «Trauma Porn» είναι αυθεντικές φωτογραφίες της δεκαετίας του ‘40.
Και τότε η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία. Η ανάγκη να ολοκληρωθεί το πρότζεκτ έγινε πιο επιτακτική και ο Μπόρις Ελνταγκσεν κατέληξε να αφιερώνει την έκθεση στην Ουκρανία, σχεδόν σαν να ένωνε την ιστορία 80 χρόνων που κάνει κύκλους.
Μέσα από το «Trauma Porn» δεν προσπάθησε μόνο να επουλώσει τα δικά του τραύματα, αλλά και να αφήσει το ιστορικό και το τεχνητό να ερμηνεύσουν το ένα το άλλο. Και την εποχή που ο κόσμος γνωρίζει με απόσταση ενός χρόνου δύο μεγάλες πολεμικές συρράξεις, το μόνο που σκέφτεται ο Μπόρις Ελνταγκσεν είναι το εξής: «Οι πόλεμοι δημιουργούν περισσότερα προβλήματα από όσα λύνουν. Ο πόλεμος απλά διαλύει γενιές. Ως ανθρωπότητα δεν έχουμε μάθει από την ιστορία μας. Είναι σαν να ξεκινάμε από την αρχή. Δεν ξέρω ποια είναι η λύση αλλά σίγουρα δεν είναι ο πόλεμος».
Η έκθεση του Μπόρις Ελνταγκσεν με τη συμμετοχή του Τανβίρ Ταολάντ «Pseudomnesia/Trauma Porn» θα τρέχει ως τις 24 Νοεμβρίου στην γκαλερί Guelman und Unbekannt στο Βερολίνο