Πώς θα σας φαινόταν να διεξάγονται δίκες, με τους αντιδίκους να εκπροσωπούν ζώα ή την απαγόρευση της βιομηχανικής κτηνοτροφίας υπέρ μιας λιγότερο βάναυσης, εργαστηριακής κτηνοτροφίας; Η Μάρθα Νούσμπαουμ, καθηγήτρια Νομικής και Ηθικής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, συναισθανόμενη την ανισότητα στις σχέσεις ανθρώπων – ζώων και την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους, καταθέτει μια ριζοσπαστική, για άλλους «προκλητική», άποψη μέσω του έργου της «Δικαιοσύνη για τα ζώα: η συλλογική μας ευθύνη» (μτφρ.: Αθ. Αναγνωστόπουλος – Νεφέλη Κατσαφούρου – Αζαρίας Καραμανλίδης, εκδ. Κάτοπτρο).
Η πολυβραβευμένη στοχάστρια Μάρθα Νούσμπαουμ (βραβείο Holberg 2021), επηρεασμένη από τη συστηματική αδικία και την κακοποίηση που υφίστανται τα ζώα, επαναχαράσσει τις σχέσεις μεταξύ των έλλογων και των άλογων όντων.
Στο βιβλίο της, μέσω μιας πολιτικοφιλοσοφικής ανάλυσης, ο άνθρωπος, ως τύραννος του ζωικού βασιλείου, οφείλει να αντιληφθεί τις ευθύνες του και να αναπροσδιορίσει τον ρόλο του απέναντι στα ζώα.
Η «Κ» συνομίλησε με την δρα Νούσμπαουμ, σε μια συζήτηση για τις αδικίες που υφίστανται τα ζώα, την αρχαιοελληνική καταγωγή της ηθικής για τα ζώα και το πώς η διεθνής κοινότητα οφείλει να λάβει ενεργότερο ρόλο απέναντι σε χώρες-παραβάτες των διεθνών διατάξεων.
– Τι σας οδήγησε να θίξετε το ευαίσθητο θέμα των σχέσεων ανθρώπου – ζώων;
– Κοιτάξτε, όλη μου η δουλειά αφορά την πολιτική φιλοσοφία και την ηθική, δεν τέμνεται απλώς με αυτήν. Ασχολήθηκα με την αδικία εις βάρος των ζώων ήδη από το βιβλίο μου «Frontiers of Justice» του 2006 και μετά απ’ αυτό άρχισα να γράφω μια σειρά άρθρων σε συνεργασία με την κόρη μου, η οποία μέχρι τον θάνατό της ήταν δικηγόρος για τα δικαιώματα των ζώων. Παρουσιάσαμε το έργο μας στην «Eνωση Ανθρώπινης Ανάπτυξης και Ικανότητας». Στη συνέχεια αποφάσισα ότι θα έπρεπε να γράψω ένα ολόκληρο βιβλίο για το θέμα. Το νομικό έργο της κόρης μου για τα άγρια ζώα με ενέπνευσε. Μετά τον τραγικά πρόωρο θάνατό της το 2019, από μυκητιασική λοίμωξη που προήλθε από χειρουργική επέμβαση, ήμουν αποφασισμένη να το τελειώσω και να το κάνω αντάξιο της ζωής της και των όσων υποστήριζε. Πρόκειται για ένα από τα πιο κρίσιμα θέματα της εποχής μας.
– Αρκετές δυτικές χώρες δεν έχουν υιοθετήσει νόμους για την ευημερία των ζώων, ενώ σε πολλές αναπτυσσόμενες τα ζώα θεωρούνται εργαλείο για την εργασία τους. Ζώντας ανάμεσα σε κοινωνίες με διαφορετικές αντιλήψεις για τα δικαιώματα των ζώων, πώς μπορούμε να εκσυγχρονίσουμε τις σχέσεις ζώων – ανθρώπων και από πού πρέπει να ξεκινήσει ο εκσυγχρονισμός (π.χ. εκπαιδευτικά συστήματα);
– Λοιπόν, πρέπει να γνωρίζετε ότι οι δυτικές χώρες έχουν μείνει πίσω από πολλές, αν όχι τις περισσότερες, μη δυτικές χώρες σ’ αυτό το θέμα. Οι χώρες στις οποίες τα ζώα έχουν νομική υπόσταση (μπορούν να ενεργούν ως ενάγοντες σε νομικές αγωγές, εκπροσωπούμενα από κηδεμόνα) είναι η Ινδία, η Κολομβία, το Εκουαδόρ, το Πακιστάν και η Αργεντινή. Η βουδιστική παράδοση είναι φιλοζωική, ενώ περίπου οι μισοί Ινδοί δεν τρώνε κρέας. Παρόλο που η δυτική παράδοση είχε κάποιες ισχυρές φωνές υπέρ των ζώων πολύ νωρίς –τους ύστερους Ελληνες πλατωνιστές Πορφύριο και Πλούταρχο–, η παράδοση αυτή σύντομα απομακρύνθηκε από τα ζώα και καμιά ισχυρή φωνή υπέρ των ζώων δεν εμφανίστηκε μέχρι τον Τζέρεμι Μπένθαμ τον 18ο αιώνα.
Οσον αφορά τους νόμους για την ευημερία των ζώων, όλες οι δυτικές χώρες έχουν κάποιους, αλλά συνήθως προστατεύουν τα ζώα συντροφιάς, όχι τα ζώα που τρώμε. Η βιομηχανία κτηνοτροφίας έχει τεράστια δύναμη στην πολιτική των ΗΠΑ, εμποδίζοντας τη μεταρρύθμιση. Ετσι, έχουμε νόμους που προστατεύουν, όχι μόνο τα ζώα συντροφιάς, αλλά και τα πτηνά (όχι αυτά που τρώμε) και τα θαλάσσια θηλαστικά, αλλά δεν παρέχουν προστασία για τις αγελάδες, τους χοίρους και τα κοτόπουλα σε εθνικό επίπεδο, αν και μεμονωμένες πολιτείες έχουν εισαγάγει περιορισμούς. Η Ευρώπη είναι πολύ καλύτερη, με άφθονους περιορισμούς της βιομηχανίας – η Αυστρία και η Σουηδία είναι πρωτοπόρες.
Ολες οι δυτικές χώρες έχουν κάποιους νόμους, αλλά συνήθως προστατεύουν τα ζώα συντροφιάς, όχι τα ζώα που τρώμε.
Σε γενικές γραμμές πρέπει να εργαστούμε σε πολλά μέτωπα. Για παράδειγμα, για την προστασία των θαλασσίων θηλαστικών χρειαζόμαστε νόμους κατά του πλαστικού μιας χρήσης, νόμους που ρυθμίζουν τα εργαλεία αλιείας αστακών, νόμους που ρυθμίζουν τη ρύπανση του θορύβου στον ωκεανό και φυσικά νόμους που απαγορεύουν τη χρήση καμακιού. Σε εγχώριο επίπεδο, πρέπει να αμφισβητήσουμε επιθετικά τη βιομηχανία κτηνοτροφίας, ενημερώνοντας το κοινό για τις συνθήκες που επικρατούν σ’ αυτή τη βιομηχανία. Ευτυχώς, τώρα έχουμε υποκατάστατα του κρέατος: το τεχνητό κρέας με βάση τα φυτά είναι πολύ δημοφιλές και το κρέας που αναπτύσσεται από βλαστοκύτταρα αρχίζει να είναι διαθέσιμο. Ετσι, η βιομηχανία καθίσταται ευάλωτη και μπορεί να αρχίσει να κάνει παραχωρήσεις.
– Στο βιβλίο σας αναφέρεστε στις απόψεις του Αριστοτέλη για την ηθική των ζώων. Ο Αριστοτέλης εισήγαγε την έννοια «τέλος» για να εξηγήσει ότι τα ζώα έχουν σκοπούς και δημιούργησε μια ιεραρχία στην οποία ο άνθρωπος είναι το αφεντικό και τα ζώα ακολουθούν. Κρίνοντας ότι ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που έγραψε για ηθικά ζητήματα στην εκμετάλλευση των ζώων, πώς έχουν επηρεάσει αυτές οι απόψεις το έργο σας και πού κάνετε τις βασικές διακρίσεις;
– Οχι! Ενα από τα μεγαλύτερα ψέματα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι η ιδέα ότι ο Αριστοτέλης δημιούργησε τη «scala naturae», την ιεραρχία για την οποία μιλάτε. Αυτή η ιδέα προέρχεται από τον μεσαιωνικό χριστιανικό αριστοτελισμό και δεν υπάρχει πουθενά στον Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης επέμεινε να εστιάζει σ’ αυτό που έχουν όλα τα ζώα κοινό χαρακτηριστικό και δημιούργησε αυτό που ονόμασε «κοινή εξήγηση» για το πώς τα ζώα κινούνται προς τα αντικείμενα της επιθυμίας τους. Ομως, ο Αριστοτέλης δεν ήταν ο πρώτος που έγραψε γι’ αυτό. Αρκετοί από τους προσωκρατικούς ασχολήθηκαν με τα ζώα. Η βασική μου διάκριση είναι ανάμεσα στα αισθανόμενα ζώα (εκείνα που έχουν μια υποκειμενική οπτική για τον κόσμο, που αισθάνονται πόνο και ευχαρίστηση) και τα άλλα. Αυτή η διάκριση δεν ήταν διαθέσιμη στον Αριστοτέλη, επειδή η εύρεση του ποια ζώα αισθάνονται πόνο απαιτεί προηγμένη έρευνα, που έγινε μόλις πρόσφατα.
– Στο βιβλίο σας απορρίπτετε τη βιομηχανική κτηνοτροφία και επικεντρώνεστε στη μη βίαιη εκτροφή. Με σχεδόν 8 δισεκατομμύρια πολίτες στη Γη και λαμβάνοντας υπόψη τις εκτεταμένες διατροφικές ανάγκες, πολλοί θα σας κατηγορήσουν ότι η «ποιοτική» κτηνοτροφία θα δημιουργήσει ελλείψεις τροφίμων. Πώς μπορεί να συνυπάρξει το ηθικό ζήτημα που θέτετε με τις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες σε τρόφιμα;
– Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται κρέας για να επιβιώσει. Το είδος μας εξελίχθηκε ως φυτοφάγο, που έτρωγε κρέας περιστασιακά σε τελετουργικές περιστάσεις. Το κρέας είναι μια αρκετά ανθυγιεινή τροφή για τον άνθρωπο και μόνο οι λόγοι υγείας έχουν πείσει πολλούς ανθρώπους να υιοθετήσουν μια φυτική διατροφή. Η βιομηχανία κρέατος είναι επίσης ένας από τους κύριους παράγοντες που συμβάλλουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη, η οποία είναι κακή για την υγεία όλων μας. Ωστόσο, οι άνθρωποι που είναι τρομερά προσκολλημένοι στο κρέας μπορούν πλέον να επιλέξουν κρέας που καλλιεργείται στο εργαστήριο και δεν περιλαμβάνει την εκτροφή και τη θανάτωση ζώων.
Η βιομηχανία κρέατος είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που συμβάλλουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη.
Κι όμως, τα ζώα μπορούν να έχουν νομική υπόσταση
– Στις ΗΠΑ, βλέπουμε ότι πολλοί πτυχιούχοι νομικής εμβαθύνουν στο δίκαιο των ζώων και κάνουν καριέρα ως δικηγόροι ζώων. Πόσο κοντά ή μακριά βρισκόμαστε από τη στιγμή που στα δικαστήρια θα πραγματοποιούνται δίκες για ζώα ή που τέτοιες υποθέσεις θα καταλήγουν στο Ανώτατο Δικαστήριο; Κι αν μια τέτοια πρόβλεψη είναι ρεαλιστική, θα σταθεί ο ανθρώπινος ωφελιμισμός εμπόδιο στην πραγματική δικαιοσύνη;
– Υπερεκτιμάτε τον αριθμό των πτυχιούχων νομικής που επιλέγουν αυτές τις καριέρες. Ο μισθός της κόρης μου, η οποία εργαζόταν σε μια ΜΚΟ ως δικηγόρος για θέματα ζώων, ήταν πολύ χαμηλός και οι περισσότεροι απόφοιτοι επιλέγουν υψηλότερους μισθούς. Ωστόσο, ακόμη και κάτω από αυτές τις συνθήκες μπορούν να κάνουν πολύ καλή δουλειά για τα ζώα μέσω προγραμμάτων «pro bono» σε μεγάλες δικηγορικές εταιρείες. Ομως, όπως επιμένουν οι νομικοί εδώ και καιρό, δεν υπάρχει κανένας λόγος για τον οποίο τα ζώα δεν μπορούν να έχουν νομική υπόσταση. Το πρόβλημα είναι ότι το Κογκρέσο δεν θα κάνει αυτή τη ρύθμιση, και χωρίς νομοθετική υποστήριξη τα δικαστήρια είναι απίθανο να προχωρήσουν σε τέτοιου είδους δίκες. Πρέπει να γνωρίζετε ότι οι πιο δημιουργικές δικαστικές αποφάσεις υπέρ των ζώων αφορούσαν την ερμηνεία ενός καλού νόμου, όπως ο νόμος για την προστασία των θαλασσίων θηλαστικών ή ο νόμος για τη συνθήκη για τα μεταναστευτικά πουλιά.
Το Κογκρέσο δεν θα κάνει αυτή τη ρύθμιση, οπότε τα δικαστήρια είναι απίθανο να προχωρήσουν σε τέτοιου είδους δίκες.
Οσον αφορά τον ωφελιμισμό –αν εννοείτε τις απόψεις του Μπένθαμ και του Μιλ– αυτό θα ήταν τεράστια πρόοδος, αφού πίστευαν ότι η σωστή επιλογή είναι αυτή που μεγιστοποιεί την ευημερία για όλα τα αισθανόμενα όντα, συμπεριλαμβανομένων των ζώων. Αν εννοείτε την απλή απληστία, νομίζω ότι οι νέοι άνθρωποι είναι διαφορετικοί και νοιάζονται πραγματικά για ολόκληρο τον πλανήτη.
– Ανακεφαλαιώνοντας, μου έκανε εντύπωση στο βιβλίο σας το κεφάλαιο για τις φάλαινες και τις αδυναμίες του διεθνούς δικαίου, ενώ αναφέρετε ότι τα νομικά μας συστήματα βρίσκονται σε πρωτόγονη κατάσταση όσον αφορά τη διαβίωση των ζώων. Ποια μηνύματα επιδιώκετε να μεταφέρετε στη διεθνή κοινότητα και ποιες αλλαγές αναμένετε να επιτευχθούν στο εγγύς μέλλον;
– Για το εγγύς μέλλον, τα έθνη πρέπει να κάνουν τη δουλειά, αλλά αυτό δεν είναι τρομερά χρήσιμο για τα θαλάσσια θηλαστικά. Χρειαζόμαστε διεθνείς κανόνες που να είναι πραγματικά εφαρμόσιμοι. Αυτή τη στιγμή, τα έθνη που δεν τους αρέσει αυτό που κάνει η διεθνής ομάδα που ρυθμίζει τη φαλαινοθηρία μπορούν απλά να παραιτηθούν από μέλη της. Οπότε, πρέπει να είμαστε σε θέση να θεωρήσουμε έθνη, όπως η Ιαπωνία και η Νορβηγία, δηλαδή τους δύο αυτούς μεγάλους παραβάτες, υπόλογους. Δεδομένου ότι το Παγκόσμιο Δικαστήριο ασχολείται μόνο με τις παραβιάσεις της συνθήκης από τα έθνη-μέλη, αυτό δεν θα λειτουργήσει. Αυτό που θα μπορούσε να λειτουργήσει είναι η διπλωματική πίεση από τα υπόλοιπα ενδιαφερόμενα έθνη. Ομως, πάνω απ’ όλα, η πίεση της κοινής γνώμης είναι ζωτικής σημασίας και έχει ήδη κάνει την Ισλανδία, η οποία συνήθιζε να κυνηγάει πολλές φάλαινες, να μειώσει τον αριθμό του κυνηγιού και νομίζω ότι υπάρχουν ενδείξεις για μια παρόμοια πορεία στην Ιαπωνία. Καταλήγοντας, ελπίζω αυτά που γράφω να κάνουν τη διαφορά.