Σε δύο κατάμεστες αίθουσες της Αθήνας, ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Λέστερ, ψυχαναλυτής και «αντι-ψυχολόγος» δρ Ιαν Πάρκερ παρουσίασε πριν από λίγο καιρό το νέο του βιβλίο (το συνυπογράφει με τον καθηγητή Νταβίντ Παβόν-Κουέγιαρ) υπό τον τίτλο «Ψυχανάλυση και Επανάσταση: Κριτική Ψυχολογία για τα κινήματα απελευθέρωσης» (εκδόσεις Oposito). Ακολουθώντας το ρεύμα της «αντι-ψυχολογίας», που συχνά συναντάμε στα έργα του Καντ και του Μπολζάνο, ο καθηγητής Πάρκερ έμεινε επί ώρες να συνομιλεί με το ένθερμο ακροατήριό του για την αλλοτρίωση των αξιών και την κατάσταση της ψυχολογικοποίησης στην οποία έχουν περιέλθει οι κοινωνίες.
Στο περιθώριο των δύο ομιλιών του η «Κ» τον συνάντησε στου Ψυρρή, σε μια συνέντευξη εμβάθυνσης στον κόσμο της επανάστασης ενάντια στα κυρίαρχα ψυχολογικά στερεότυπα. Είμαι «αντι-ψυχολόγος» θα δηλώσει, «παρότι εργάζομαι 30 χρόνια ως ψυχαναλυτής», θα συμπληρώσει, προτάσσοντας το γεγονός πως η ψυχολογία εμπορευματοποιείται, σκοτώνει τη δημιουργικότητα και δημιουργεί στεγανά.
«Το κάθε “brand” ψυχολογίας πουλάει λύσεις στα προβλήματα αντί να βοηθάει πραγματικά τους ανθρώπους», υπογράμμισε στην πρώτη ομιλία του, πριν λάβει το έντονο χειροκρότημα των παρευρισκομένων, ενώ στη συνομιλία μας πριν από τη δεύτερη διάλεξή του, υπό τον τίτλο «Να αρνηθούμε την ψυχολογία: χάρτες και επικράτειες», μας επισήμανε πως η σύγχρονη κοινωνία είναι κορεσμένη από ακατάληπτες εννοιολογήσεις και ερμηνείες των προβλημάτων μας και των συνηθειών μας, μεταξύ άλλων και του σεξ, δημιουργώντας περισσότερα προβλήματα παρά λύσεις.
– Καθηγητά Πάρκερ, γιατί όλοι οι ψυχαναλυτές τείνουν να έχουν το σεξ στο επίκεντρο της ψυχανάλυσής τους;
– Αυτό συμβαίνει επειδή, για τον Φρόιντ, το σεξ ήταν στο κέντρο ανάπτυξης της ψυχανάλυσης. Ηταν μια εποχή που το σεξ εθεωρείτο ταμπού και ήταν δύσκολο να μιλήσει κανείς γι’ αυτό, ενώ οι άνθρωποι ντρέπονταν. Οπότε το σεξ έγινε το κέντρο της ζωής τους, το κέντρο της νεύρωσης και το κεντρικό σημείο στο οποίο υπήρχε καταπίεση, και ενώ οι άνθρωποι επιθυμούσαν να μιλήσουν γι’ αυτό, ταυτόχρονα ένιωθαν μια απαγόρευση. Ως εκ τούτου έγινε ένα σημείο σύγκρουσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το σεξ ήταν τόσο σημαντικό, και εξακολουθεί να είναι ακόμη και σήμερα, καθώς οι άνθρωποι προσπαθούν να οικοδομήσουν σχέσεις και συχνά έχουν άγχος για την ευχαρίστηση που νομίζουν ότι θα πρέπει να αισθάνονται, ενώ, ακόμη, αποκτούν άγχος όταν δεν αισθάνονται τόση ευχαρίστηση ή δεν κάνουν τόσο πολύ σεξ όσο θα έπρεπε. Οπότε πρόκειται για μια κοινωνία που είναι κορεσμένη από την εννοιολόγηση του σεξ, μιλάει συνεχώς γι’ αυτό και εκμαιεύει το σεξ και τις ιδέες του ως το επίκεντρο της ευτυχίας. Και έτσι δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι άνθρωποι αισθάνονται «κολλήματα» σχετικά με αυτό, δηλαδή ως βασικό χαρακτηριστικό του εαυτού τους.
– Στην πρώτη σας ομιλία στην Αθήνα αναφέρατε ότι κάθε «brand» ψυχολογίας πουλάει λύσεις για τη θλίψη. Πιστεύετε ότι η ψυχολογία και η ψυχανάλυση εμπορευματοποιούνται;
– Σίγουρα ναι. Η ψυχολογία σήμερα και σίγουρα, περισσότερο, η ψυχανάλυση είναι ένα ιδιωτικό συμβόλαιο στο οποίο ο/η ψυχολόγος πουλάει κάτι. Πουλάει ευτυχία ή πουλάει κάποια λύση για προβλήματα. Και γι’ αυτό αναφέρθηκα στις πρωτοβουλίες για να σπάσει αυτό το ιδιωτικό συμβόλαιο και να παρέχεται υποστήριξη στους ανθρώπους χωρίς πληρωμή. Ετσι θα αρχίσει να διαλύεται το φράγμα μεταξύ του επαγγελματία ψυχολόγου και των ανθρώπων που θέλουν πραγματικά να βοηθήσουν.
– Από την άλλη πλευρά πιστεύετε ότι και οι άνθρωποι αναζητούν επιτήδευση και εμπορευματοποιημένη γνώση που εξυπηρετεί τα συναισθήματά τους;
– Νομίζω ότι οι άνθρωποι παρασύρονται σε αυτού του είδους τον τρόπο σκέψης για τον εαυτό τους, και παρασύρονται όχι μόνο στα τμήματα ψυχολογίας, αλλά φυσικά και στην τηλεόραση και στις στήλες συμβουλών, στα περιοδικά και σε όλα τα πράγματα που αναφέρονται στις γενεσιουργούς αιτίες των ψυχολογικών ζητημάτων. Ετσι οι άνθρωποι αρχίζουν να σκέφτονται με αυτούς τους όρους τις ψυχολογικές αιτίες των προβλημάτων που υπάρχουν στον κόσμο
Αντί να σκεφτόμαστε συλλογικά για τον καλύτερο δρόμο προς τα εμπρός, εμπιστευόμαστε επαγγελματίες στους οποίους έχουν δοθεί πτυχία.
Και μπορείτε να δείτε αυτό το είδος της ψυχολογικοποίησης της πολιτικής πολύ καθαρά στην εμφάνιση των θεωριών συνωμοσίας, όπου οι άνθρωποι υποθέτουν ότι αν υπάρχει ένα κοινωνικό πρόβλημα, αυτό πρέπει να οφείλεται στο ότι υπάρχει κάποιο άτομο κάπου πίσω από τα παρασκήνια που είναι υπεύθυνο για τη δυστυχία μας. Οπότε πάντοτε υπάρχει η αναζήτηση για μια ατομική αιτία των προβλημάτων. Και αυτό νομίζω πως είναι μια έκφραση της σημερινής κατάστασης της ψυχολογικοποίησης.
– Στο βιβλίο σας «Ψυχανάλυση και Επανάσταση» (εκδ. Oposito) αναφέρετε ότι «η ιδεολογία είναι ένα νεκρό σώμα και ότι μετατρέπει τη δημιουργικότητα σε κάτι αποχαυνωτικό». Πώς καταλήξατε σε αυτή την ερμηνευτική προσέγγιση;
– Λοιπόν νομίζω ότι είναι μια πτυχή της αλλοτρίωσης στη σύγχρονη κοινωνία και της εμπορευματοποίησης των ιδεών, όπου αντί να σκεφτόμαστε συλλογικά για τον καλύτερο δρόμο προς τα εμπρός, καταλήγουμε να εμπιστευόμαστε επαγγελματίες στους οποίους έχουν δοθεί πιστοποιητικά και πτυχία. Και αυτά τα πιστοποιητικά και τα πτυχία μετατρέπουν την καθημερινή κατανόηση της εμπειρίας μας σε επαγγελματοποιημένη και γραφειοκρατικοποιημένη γνώση. Υπό αυτή την έννοια, η γνώση που παράγουμε μετατρέπεται σε κάτι νεκρό.
Επομένως πρόκειται για μια πτυχή της αλλοτρίωσης της εμπειρίας μας και αυτό μερικές φορές περιγράφεται στην πολιτική θεωρία ως «απο-ειδίκευση», δηλαδή πώς οι εργαζόμενοι στην παραγωγή έχουν εμπειρία και γνώση για το πώς να παράγουν πράγματα. Οπότε αυτό που κάνει η εργοστασιακή παραγωγή είναι να παίρνει αυτή τη γνώση και να την αναδιαμορφώνει σε μια γραμμή παραγωγής, έτσι ώστε ο καθένας να λαμβάνει ένα μερίδιο στην εργασία. Ως εκ τούτου, η τεχνογνωσία μας μάς αφαιρείται και στη συνέχεια μας πουλιέται πίσω ως μια αλλοτριωμένη μορφή γνώσης στην οποία δεν έχουμε κανέναν έλεγχο. Το ίδιο συμβαίνει και με την ψυχολογία, παίρνουν αυτές τις θεωρίες, τις μετατρέπουν σε ένα είδος άκαμπτου σχήματος και στη συνέχεια μας πουλάνε αυτή τη γνώση πίσω σαν να την έχουν ανακαλύψει οι ψυχολόγοι.
– Είναι αναγκαίες οι ιδεολογίες στη σύγχρονη εποχή;
– Απολύτως! Χρειάζεται πολλή ιδεολογία για να ενθαρρύνεις τους ανθρώπους να πιστεύουν σε πράγματα που έχουν σχεδιαστεί για να τους προσαρμόσουν σε αυτό το είδος πολιτικού και οικονομικού συστήματος. Οι ιδεολογίες είναι απολύτως ζωτικής σημασίας. Θέλω να πω, οι άνθρωποι δεν κάνουν πράγματα επειδή αναγκάζονται να τα κάνουν υπό την απειλή όπλου, αλλά κάνουν πράγματα επειδή τα πιστεύουν πραγματικά. Επομένως έχουμε ένα κρίσιμο πρόβλημα όταν μιλάμε για ψυχολογία, επειδή πολλοί άνθρωποι αγοράζουν αυτές τις ιδέες περί ψυχολογίας και τις χρησιμοποιούν στην καθημερινή τους ζωή. Ετσι γίνονται μέρος τους και αποκτούν ζωτικό ρόλο στη λειτουργία της ζωή τους. Αυτό είναι ένα πραγματικό πρόβλημα.
– Γιατί πιστεύετε ότι η σύγχρονη ψυχολογία περνάει σήμερα μια εκτεταμένη και ουσιαστική κρίση; Και γιατί η ψυχολογία γίνεται μέρος του προβλήματος αντί να το λύνει;
– Λοιπόν, νομίζω ότι η ψυχολογία είναι μέρος του προβλήματος καθότι γίνεται όλο και πιο ισχυρή ως μορφή γνώσης στη ζωή των ανθρώπων, και οι άνθρωποι αρχίζουν να πιστεύουν όλο και περισσότερο ότι υπάρχουν εξηγήσεις στα προβλήματά τους, λύσεις οι οποίες βρίσκονται στην ψυχολογία, αντί να εξετάσουν την οργάνωση της κοινωνίας. Και έτσι η ψυχολογία γίνεται ένα είδος «ιδεολογικού εργαλείου» που χωρίζει τους ανθρώπους, τον έναν από τον άλλον, και ενθαρρύνει τους ανθρώπους να σκέφτονται βαθιά μέσα τους, αντί να σκέφτονται τις κοινωνικές δομές. Και έτσι μέρος της κρίσης της ψυχολογίας είναι ότι οι θεραπευτές που ασχολούνται με την ψυχολογία προσπαθούν να θεραπεύσουν τα κοινωνικά προβλήματα, ενώ συνεχώς επικεντρώνονται στο άτομο, το οποίο τους προξενεί διχασμό ανάμεσα σε αυτές τις δύο παρορμήσεις, δηλαδή να κάνουν πραγματικά τη διαφορά ή απλώς να περιδέσουν τον ασθενή και να τον κάνουν να αισθανθεί λίγο καλύτερα.
– Συχνά αναφέρεστε στο γεγονός πως η ψυχολογία λειτουργεί ως «μηχανισμός αποπολιτικοποίησης», πως η ψυχολογία αντιμάχεται την ανθρώπινη φύση.
– Πράγματι, η ψυχολογία λειτουργεί σαν «εργαλείο αποπολιτικοποίησης» επειδή ενθαρρύνει τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι τα προβλήματά τους βρίσκονται μέσα τους και ότι πρέπει να δουλέψουν πάνω σε αυτά αν θέλουν να γίνουν πιο ευτυχισμένοι. Λειτουργεί επίσης ως εργαλείο ιδεολογικοποίησης καθώς ενθαρρύνει τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι οι ιστορίες που λένε οι ψυχολόγοι είναι αληθινές και αμετάβλητες, ότι δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί να γίνει για την ανθρώπινη φύση επειδή οι ψυχολόγοι την έχουν ανακαλύψει μέσα στο κεφάλι μας και ότι έτσι θα είναι πάντα. Οπότε μας πείθουν ότι δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί να αλλάξει.
Πρέπει να αναφέρω ότι δεν θα έχουμε ψυχολογία στο μέλλον. Τα καταφέραμε για πολλές χιλιάδες χρόνια ως ανθρώπινα όντα χωρίς ψυχολογία. Ετσι πρέπει να βρούμε διαφορετικούς τρόπους κατανόησης του εαυτού μας και ένα από τα σημεία που παρέθεσα στο τέλος της ομιλίας μου ήταν πως παρότι είμαι πολύ ενθουσιώδης με την ψυχανάλυση και εργάζομαι ως ψυχαναλυτής, δεν είναι η μόνη μορφή κριτικού στοχασμού για τον κόσμο. Μίλησα για την ψυχανάλυση, αλλά υπάρχουν και άλλες μορφές κριτικού αναστοχασμού για το ποιοι είμαστε, με τις οποίες ασχολούνται οι άνθρωποι και οι οποίες μπορούν επίσης να είναι πολύ χρήσιμες.