Το 2003 ήταν η χρονιά που του απονεμήθηκε το Νομπέλ Λογοτεχνίας· είχε χαρακτηριστεί τότε ως μία από τις πιο αναμενόμενες αλλά και από τις πιο δίκαιες βραβεύσεις. Ο λόγος φυσικά για τον συγγραφέα Τζον Μάξγουελ Κούτσι, με καταγωγή από τη Νότια Αφρική, ο οποίος ήδη από το 1983 είχε κερδίσει το βραβείο Booker για το βιβλίο του «Ο βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ.» και το 1999 είχε κερδίσει ξανά για το μυθιστόρημά του «Ατίμωση». Ετσι, ο Κούτσι έγινε ο πρώτος συγγραφέας που έχει κερδίσει δύο φορές το βραβείο Booker και ίσως ο μοναδικός που δεν παρευρέθη για να το παραλάβει.
Γεννημένος στο Κέιπ Τάουν το 1940, έχει αίμα ολλανδικό από την πλευρά του πατέρα του, ενώ από εκείνη της μητέρας του ολλανδικό, γερμανικό και πολωνικό. Το 1962 εγκαταστάθηκε στη Μεγάλη Βρετανία, εργάστηκε ως προγραμματιστής στην ΙΒΜ και το 1965 γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο του Οστιν, στο Τέξας των ΗΠΑ. Σπούδασε γλωσσολογία και λογοτεχνία. Το 1972 επέστρεψε στη Ν. Αφρική και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν. Το 1974 εκδίδει το πρώτο του μυθιστόρημα, για να ακολουθήσει μια πληθώρα βιβλίων – μυθοπλασία αλλά και αυτοβιογραφία, δοκίμια και μελέτες.
Γνωστός για τον μοναχικό του βίο –από το 2002 ζει στην Αυστραλία και το 2006 πολιτογραφήθηκε Αυστραλός– αλλά και την απροθυμία του να παραχωρεί συνεντεύξεις, ήταν τεράστια η έκπληξή μου όταν δέχτηκε να μιλήσει για το νέο του βιβλίο «Ο πολωνός» (μτφρ.: Χριστίνα Σωτηροπούλου, επιμ.: Μίνα Ευσταθίου, εκδ. Διόπτρα). Το άλλο σημαντικό μυθιστόρημα του Κούτσι, η «Ατίμωση», αναμένεται να κυκλοφορήσει προσεχώς, επίσης από τις εκδόσεις Διόπτρα.
Να σημειώσουμε επιπλέον εδώ ότι στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου, ο Πολωνός σκηνοθέτης Κριστόφ Βαρλικόφσκι βασίζει με τη θεατρική ομάδα Nowy Teatr την παράσταση «Elizabeth Costello/J. M. Coetzee. Επτά μαθήματα και πέντε παραβολές», που θα ανεβεί στην Πειραιώς 260 (5-7 Ιουνίου), στα εξής έργα του νομπελίστα συγγραφέα: «Ελίζαμπεθ Κοστέλο», «Ενας αργός άνθρωπος» και Moral Tales.
Ερωτας και μουσική
Η πλοκή του «Πολωνού» εξελίσσεται απλά, όσο απροσδόκητα πολύπλοκα και απαιτητικά είναι πολλές φορές τα «απλά» πράγματα. Πρόκειται για μια ιστορία αγάπης. Ενας Πολωνός πιανίστας κοντά στα εβδομήντα, ο Βίτολντ, γνωστός για τις αντιρομαντικές ερμηνείες του Σοπέν, προσκαλείται να δώσει ένα ρεσιτάλ στη Βαρκελώνη. Εκεί συναντά και ερωτεύεται μια γοητευτική και νεότερή του Ισπανίδα με το δαντικό όνομα Μπεατρίθ.
Πόσο οικείο τού ήταν να δημιουργήσει έναν ήρωα σαν τον Πολωνό, ο οποίος ερμηνεύει έναν Σοπέν «κληρονόμο του Μπαχ» πηγαίνοντας κόντρα στο στερεότυπο της καταγωγής του; Είναι περίπου η ίδια συνθήκη που ένας συγγραφέας σαν τον Κούτσι, με παγκόσμια αναγνώριση, προσπαθεί να αποφύγει το «καθήκον» αλλά και το στερεότυπο του «εθνικού» συγγραφέα;
Ο ίδιος λέει: «Γεννήθηκα στη Νότια Αφρική, αλλά από το 2002 ζω στην Αυστραλία. Αν ήθελα να γίνω εθνικός συγγραφέας, θα προσπαθούσα να γίνω εθνικός συγγραφέας της Νότιας Αφρικής ή εθνικός συγγραφέας της Αυστραλίας. Η έννοια του εθνικού συγγραφέα είναι, κατά τη γνώμη μου, ξεπερασμένη. Είχε γεννηθεί στις εθνικές επαναστάσεις της Ευρώπης στις αρχές του 19ου αιώνα και έχασε τη δύναμή της στις αρχές του 20ού αιώνα».
«Δεν είναι γλώσσα»
Οι πρωταγωνιστές αυτού του έργου επικοινωνούν σε μια γλώσσα που δεν είναι η μητρική τους, με αποτέλεσμα να είναι προβληματική η έκφραση όχι μόνο των βαθύτερων συναισθημάτων τους αλλά και των πιο απλών αποχρώσεών τους. Η μουσική λειτουργεί σαν γέφυρα, αλλά είναι άραγε αρκετή; Εχουμε συνηθίσει να εξετάζουμε τη μουσική, εντελώς φυσικά, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο, μιλώντας συχνά για παγκόσμια γλώσσα. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως ένας από τους λόγους για τους οποίους ο συγγραφέας επέλεξε η αρχιτεκτονική αυτού του βιβλίου να βασίζεται εν πολλοίς στη μουσική, είναι γιατί η μουσική είναι η μόνη γλώσσα που μπορεί να συνδέσει τους ανθρώπους; Ως προς αυτό, είναι κατηγορηματικός:
«Δεν υπάρχει ενιαία μουσική, μια μουσική, ούτε παγκόσμια γλώσσα μουσικής. Ο Πολωνός πιανίστας στο βιβλίο μου είναι ένας εκφραστής και υπέρμαχος της δυτικής τέχνης-μουσικής, της αγαπημένης μουσικής ενός ολοένα και μικρότερου κοινού».
Ο Κούτσι, εκτός από οξυδερκής παρατηρητής της δικής του σχέσης με την ευρωπαϊκή κουλτούρα και του ρόλου της στη διαμόρφωση της δικής του προσωπικής ταυτότητας, είναι και εξαιρετικός ανατόμος της ανθρώπινης κατάστασης, που δεν αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες και δεν προσφέρει ποτέ εύκολες απαντήσεις.
«Η Πολωνία είναι γεμάτη σκουπίδια. Σκουπίδια αιώνων. Δεν τα θάβουμε. Δεν τα κρύβουμε», γράφει κάπου στο βιβλίο. Η Πολωνία είναι μια χώρα που διαχρονικά αποτελεί ένα πεδίο συγκρούσεων. Μήπως είναι και μια αλληγορία για τον δικό του κόσμο;
«Οι άνθρωποι στα βιβλία έχουν τη δική τους ζωή και τις δικές τους απόψεις, τόσο ασταθείς και μεταβλητές, όσο οι απόψεις των ανθρώπων στον πραγματικό κόσμο».
«Αυτό το σχόλιο για την Πολωνία προέρχεται από το στόμα ενός άνδρα που μιλάει σε μια γυναίκα σε μια συγκεκριμένη στιγμή της σχέσης τους. Είναι πιθανό ότι θα εξέφραζε αρκετά διαφορετικά συναισθήματα αν μιλούσε σε κάποιον άλλο ή αν μιλούσε στην ίδια γυναίκα σε διαφορετικές συνθήκες. Οι άνθρωποι στα βιβλία έχουν τη δική τους ζωή και τις δικές τους απόψεις, τόσο ασταθείς και μεταβλητές, όσο οι απόψεις των ανθρώπων στον πραγματικό κόσμο».
Η απάντησή του αυτή μας θυμίζει τον τρόπο που επιχείρησε να προσεγγίσει μυθοπλαστικά ακόμη και τη βιογραφία του ή ακόμη και την παροιμιώδη διάλεξή του «Αυτός και ο άνθρωπός του», με αφορμή τη βράβευσή του με το Νομπέλ Λογοτεχνίας (2003).
Σημείο διάβασης
Η μελαγχολία σε αυτό το μυθιστόρημα είναι το ορατό σημείο διάβασης· ανακαλύπτοντας ξανά την αγάπη του ποιητή Δάντη για τη Βεατρίκη, ο Κούτσι μας μιλάει για την αγάπη σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου το ανέφικτο, το απρόσιτο δεν είναι πια προϋπόθεση για να θεωρηθεί μια αγάπη ιδανική. Πρόκειται άραγε για κάποιο είδος νοσταλγίας;
«Δεν είμαι ειδικός σε τρόπους αγάπης, ιδιαίτερα σε τρόπους αγάπης στον σύγχρονο κόσμο. Η Μπεατρίθ, η πρωταγωνίστρια στο μυθιστόρημά μου, έχει μια πιο προσγειωμένη στάση απέναντι στον έρωτα από τον Πολωνό πιανίστα, ο οποίος είναι, όπως λέτε, ιδεαλιστής. Ποιο από αυτά αντιπροσωπεύει το μέλλον της ρομαντικής αγάπης; Δεν μπορώ να πω».
Μήπως τότε, η ιστορία της Μπεατρίθ και του Βίτολντ είναι μια υπενθύμιση πως υπάρχει μια επείγουσα ανάγκη για ανανοηματοδότηση θεμελιακών αρχών και εννοιών; Αλλωστε, ένα μεγάλο μέρος της αξίας που έχουν τα έργα του μεγάλου συγγραφέα οφείλεται ακριβώς στις λεπτές αποχρώσεις των ιστοριών αγάπης, του ηθικού προβληματισμού, της αντιπαραβολής διαφορετικών οπτικών γωνιών στο εσωτερικό της πλοκής.
«Δεν είμαι δάσκαλος ή ιεροκήρυκας, ιδιαίτερα στο θέμα της αγάπης. Ο “Πολωνός” είναι μια ιστορία αγάπης, δηλαδή μια ιστορία για έναν άνδρα και μια γυναίκα σε μια περίπλοκη κατάσταση στην οποία η εμψυχωτική και κινητήριος δύναμη είναι ο έρως».
Και το δράμα; Ο συγγραφέας δεν θέλει να το αποφύγει, γι’ αυτό και βάζει στα χείλη της ηρωίδας του μια συνηθισμένη συναισθηματική απαίτηση: «Γιατί δεν με βομβάρδισες με ικεσίες;». Είναι τόσο απαραίτητο, λοιπόν, το δράμα για να κατανοήσουμε τον άλλον;
«Είναι πάντα κολακευτικό να σου λένε ότι κάποιος σε αγαπά τόσο πολύ, που δεν μπορεί να ζήσει χωρίς εσένα».
«Η Μπεατρίθ έχει μια πιο προσγειωμένη στάση από τον Πολωνό πιανίστα, ο οποίος είναι ιδεαλιστής. Ποιο από αυτά αντιπροσωπεύει το μέλλον της ρομαντικής αγάπης; Δεν μπορώ να πω».
Σε μια σχέση, όμως, που για τον Πολωνό πιανίστα συμβολίζει την απόλυτη αγάπη, ο συγγραφέας βάζει την Μπεατρίθ στο επίκεντρο της ιστορίας του. Τι βιώνει, τι σκέφτεται, πώς νιώθει…
Η γραφή του Κούτσι παραμένει λιτή, πυκνή, με λέξεις καθαρές, αλλά και σκληρές. Η αγάπη, η φθορά, η απελπισία, ο θάνατος διεισδύουν χωρίς καμιά απειλή σε αυτή την ανεπιτήδευτη ιστορία, γιατί δεν έχουν πρόθεση να την αλώσουν. Ή μήπως το αντίθετο;
«And just as it often happens that a man goes looking for silver and apart from his intention finds gold…» (Dante, Convivio II, chapters 11-12).
Μήπως έχει αντιστρέψει τους ρόλους και είναι η Μπεατρίθ που για την αγάπη, την ηθικά υπερβατική αγάπη, θα χρειαστεί να περάσει τον Παράδεισο, το Καθαρτήριο και την Κόλαση; Μήπως η ιστορία συνεχίζεται ακόμη και όταν θα έχει διαβαστεί και η τελευταία σελίδα; Είναι αποστομωτικός: «Οι φιλοδοξίες μου δεν είναι τόσο μεγάλες».