Το 2008, η Ιερά Σύνοδος με μια οργισμένη ανακοίνωση αποκάλεσε «πορνεία» το σύμφωνο συμβίωσης ετερόφυλων που θέσπισε η κυβέρνηση του Κώστα Καραμανλή. Τι χειρότερο μπορούμε να περιμένουμε για τον γάμο ομοφύλων; Και όμως, το 2008 παρατηρήθηκε με αφορμή αυτό το θέμα μία από τις πρώτες πράξεις ηγεσίας του φρέσκου τότε Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου Β΄. Δεν προέβη σε εμπρηστικές δηλώσεις, όπως μας είχε συνηθίσει ο προκάτοχός του μακαριστός Χριστόδουλος, ούτε καταράστηκε ούτε επικρότησε το σύμφωνο. Η φιλοσοφία του ήταν και είναι ότι οι πράξεις που το ορθόδοξο δόγμα θεωρεί ως «εκτροπές» ασφαλώς και συνιστούν αμαρτία και καταδικάζονται, αλλά την ίδια στιγμή η Εκκλησία αγαπά τον άνθρωπο που υποτίθεται ότι «εκτρέπεται», τον κατανοεί και τον ενσωματώνει. Μπορεί έτσι η Εκκλησία να συμβαδίζει με την αλλαγή των εποχών και των κοινωνικών ορισμών της αμαρτίας, διαφεύγοντας τον κίνδυνο να εξελιχθεί σε μια μουσειακή οντότητα.
Ο Ιερώνυμος, λένε εκείνοι που μελετούν τις κινήσεις του, δεν επιχειρεί να «καπελώσει» ούτε την Ιεραρχία ούτε την πολιτική τάξη. Οχι γιατί δεν μπορεί να γίνει παρεμβατικός, αλλά γιατί μέσα από το παράδειγμα της ψυχραιμίας και του σεβασμού για όλους κατορθώνει με μεγαλύτερη επιτυχία να κρατήσει ένα δόγμα 2.000 ετών συμβατό με μια κοσμική ευρωπαϊκή κοινωνία που αλλάζει συνεχώς. Αυτό το υπόδειγμα ηγεσίας, που θα μπορούσε να ονομαστεί «ηγεσία ενσυναίσθησης», αναμένεται να εκδηλωθεί και στο θέμα του γάμου ομοφύλων. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ωστόσο, ότι είναι ένα ζήτημα που «ζορίζει» το ορθόδοξο δόγμα σε μια κοινωνία που, για να παραφράσουμε τον Προυστ, η ομοφοβία είναι τόσο αθέατη και εντούτοις τόσο ανιχνεύσιμη όσο είναι ο σκελετός κάτω από την επιδερμίδα.
Η όψιμη κλίση
Ο Ιωάννης Λιάπης, γεννημένος στις 10 Μαρτίου 1938 στα Οινόφυτα Βοιωτίας, δεν προοριζόταν να γίνει ιερέας. Το πρώτο από τα δύο αγόρια του Τάσου και της Δήμητρας Λιάπη μεγάλωσε σε μια οικογένεια αγροκτηνοτροφική και έμαθε από παιδί να αγαπάει τα ζώα και τη γη. Οσοι τον ξέρουν λένε ότι από τη μητέρα του πήρε την κλίση προς την ιεροσύνη, αλλά τα ράσα τα φόρεσε μάλλον αργοπορημένα, λίγο πριν κλείσει τα 30. Ηταν καλός μαθητής, πήγε στο Λύκειο Χαλκίδας, πέρασε στο Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και στη συνέχεια εισήχθη στη Θεολογική Σχολή. Ακολούθησαν μεταπτυχιακά στις Βυζαντινές Σπουδές στο Γκρατς της Αυστρίας και στο Ρέγκενσμπουργκ και στο Μόναχο της Γερμανίας με υποτροφία του ΙΚΥ. Οταν επέστρεψε στην Ελλάδα αγόρασε ένα Volkswagen, εργάστηκε ως βοηθός στην Αρχαιολογική Εταιρεία και δίδαξε στη Λεόντειο. Ο δημοσιογράφος Παύλος Τσίμας και ο επικοινωνιολόγος Γιώργος Σεφερτζής ήταν δύο από τους μαθητές του. Στις 3 Δεκεμβρίου 1967 χειροτονήθηκε διάκονος στη Θήβα και, τέσσερις ημέρες μετά, πρεσβύτερος στη Λιβαδειά. Πήρε το όνομα Ιερώνυμος προς τιμήν του τότε Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου Κοτσώνη. Ο πατέρας του δεν χώνεψε εύκολα ότι ο πρωτότοκος φόρεσε το ράσο, αλλά μαλάκωσε σιγά σιγά διαπιστώνοντας την καταξίωση που το παιδί του άρχισε να κατακτά μέσα στην Εκκλησία.
Ηταν ο πνευματικός του, ο μητροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας Νικόδημος Γραικός, εκείνος που τον «τράβηξε» στην Εκκλησία και σύντομα τον όρισε πρωτοσύγκελλο. Ο Ιερώνυμος δεν έπαψε να ασχολείται με τη Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας ακόμα και όταν έγινε γραμματέας και αρχιγραμματέας της Ιεράς Συνόδου. Η πνευματική σχέση τους ήταν ισχυρότατη και κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής του Νικόδημου. Οταν ο Αρχιεπίσκοπος Σεραφείμ αποφάσισε να κάνει μητροπολίτη τον Ιερώνυμο, παρενέβη ο Νικόδημος και είπε στον Σεραφείμ ότι θα παραιτηθεί για να εκλεγεί ο Ιερώνυμος μητροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας και όχι σε κάποια άλλη μητρόπολη. Η εκλογή του πραγματοποιήθηκε παμψηφεί το 1981. Στις ιδιωτικές συζητήσεις του ο Ιερώνυμος μνημονεύει τρεις ιεράρχες ως προσωπικότητες που τον επηρέασαν. Ο πρώτος είναι ο Ιερώνυμος Α΄, λόγω του οράματος που είχε για την αξιοποίηση της εκκλησιαστικής περιουσίας προς την κατεύθυνση της οικονομικής αυτονομίας και ανεξαρτησίας της Εκκλησίας, ο δεύτερος είναι ο Σεραφείμ, ο μέντοράς του, στον οποίο πιστώνει την ομαλή μετάβαση της Εκκλησίας από τη δικτατορία στη δημοκρατία, και ο τρίτος είναι ο Νικόδημος, που ξεχώρισε για το κοινωνικό του έργο. Ο Νικόδημος εισήγαγε τη νοηματική γλώσσα στη θεία λειτουργία, ενώ έγινε ευρύτερα γνωστός για τις πρωτοβουλίες του όσον αφορά την υποστήριξη των ατόμων με απώλεια ακοής και προβλήματα λόγου.
Οταν έπεσε ράβδος
Οσοι νομίζουν ότι ο Ιερώνυμος είναι ένας αμετανόητος «Γκάντι της Ορθοδοξίας» που πρεσβεύει τη μη βία, εν μέρει δεν έχουν άδικο, αλλά από την άλλη πλευρά μάλλον δεν θυμούνται πόσο δυναμικά αντιμετώπισε τους Μάρτυρες του Ιεχωβά στη Βοιωτία. Οι άνθρωποι της αίρεσης είχαν αποφασίσει να αναπτύξουν δράση προσηλυτισμού στην περιοχή εγκαινιάζοντας ένα κέντρο, αλλά ο Ιερώνυμος, μέσα από πρωτοβουλίες και συλλαλητήρια τους απομόνωσε από την τοπική κοινωνία, με αποτέλεσμα να σηκωθούν και να φύγουν. Μόλις καθάρισε με τους Ιεχωβάδες, αφοσιώθηκε στο κοινωνικό έργο και μάλιστα με τρόπο ακόμη και αιρετικό για τα δεδομένα της εποχής. Οταν ξέσπασε το σκάνδαλο με το Νοσοκομείο Ψυχικών Παθήσεων της Λέρου (που έγινε γνωστό ως κολαστήριο) προέκυψε η ανάγκη να μεταφερθούν οι ψυχικά πάσχοντες σε άλλες δομές. Ο Ιερώνυμος δημιούργησε το πρώτο Κέντρο Ψυχικής Υγείας στη Λιβαδειά, που περιέθαλψε 187 ανθρώπους από τη Λέρο. Και έπεισε την τοπική κοινωνία ότι αυτό που έκανε ήταν το σωστό για όλους, σε μια εποχή που η ψυχική ασθένεια έφερνε στη σκέψη πολλών τον φόβο του σατανά.
Οσιος Λουκάς εν Επιδαύρω
Η φιλοσοφία του είναι ότι οι πράξεις που το ορθόδοξο δόγμα θεωρεί ως «εκτροπές» ασφαλώς καταδικάζονται, αλλά η Εκκλησία αγαπά τον άνθρωπο που υποτίθεται ότι «εκτρέπεται», τον κατανοεί και τον ενσωματώνει.
Αλησμόνητη έμεινε η συνάντηση του Ιερωνύμου με τη Μελίνα Μερκούρη, το 1987, όταν η ηθοποιός και πολιτικός ήταν υπουργός Πολιτισμού. Ο λόγος της συνάντησης ήταν η διένεξη ανάμεσα στην Εκκλησία και στην Αρχαιολογική Υπηρεσία για τη Μονή του Οσίου Λουκά, ένα μοναστήρι του 11ου αιώνα όπου ο Ιερώνυμος είχε διατελέσει ηγούμενος. Οι αρχαιολόγοι επέμεναν ότι δεν μπορεί να τελείται λειτουργία σε ένα χώρο με τόσο μεγάλη αρχαιολογική αξία, ενώ το ιερατείο φυσικά διαφωνούσε. Το θέμα έφτασε στην υπουργό. Στη σχετική σύσκεψη απευθύνθηκε στον Ιερώνυμο για να της εξηγήσει. «Είναι σαν να απαγορεύουν εσάς να παίξετε τη Μήδεια στην Επίδαυρο», της είπε αφοπλιστικά ο Ιερώνυμος. Η Μελίνα πείστηκε και υπέγραψε αμέσως ότι ο ναός θα συνεχίσει να λειτουργεί κανονικά.
Η δεκαετία του ’90 χαρακτηρίστηκε από πλούσιο παρασκήνιο γύρω από τη διαδοχή του Σεραφείμ. Ο Σεραφείμ ήθελε για διάδοχό του τον Ιερώνυμο, που τον είχε εκπαιδεύσει γι’ αυτόν τον ρόλο μέσα από την ανάθεση σε αυτόν καθηκόντων σχετικά με τα οικονομικά της Εκκλησίας. Το θέλημα του Θεού, όμως, ήταν να ευνοηθεί ο Χριστόδουλος μέσα από το στήσιμο ενός ψεύτικου σκανδάλου βάσει του οποίου ο Ιερώνυμος είχε δήθεν καταχραστεί μια κρατική επιδότηση 4 δισ. δραχμών (περίπου 12 εκατ. ευρώ). Τα χρήματα βρέθηκαν ως εκ θαύματος στους λογαριασμούς της Εκκλησίας την επομένη της νίκης του Χριστόδουλου, ενώ ο Ιερώνυμος δικαιώθηκε δικαστικά μερικά χρόνια μετά.
Ο Χριστόδουλος ήταν το αντίθετο του Ιερωνύμου. Οι σχέσεις τους ήταν τυπικές. Ωστόσο, προς το τέλος της εποχής Χριστόδουλου ήρθαν πιο κοντά. Οι Χριστοδουλικοί έβλεπαν ότι έπρεπε να κατοχυρωθούν προσφέροντας στους επερχόμενους τη στήριξη που χρειάζονταν. Οι Ιερωνυμικοί αντιλαμβάνονταν ότι έπρεπε να εξασφαλίσουν την ανοχή και τη μερική υποστήριξη του προηγούμενου καθεστώτος. Ο Ιερώνυμος εκλέγεται Αρχιεπίσκοπος στις 7 Φεβρουαρίου 2008, μη γνωρίζοντας φυσικά ότι σε λίγο θα αρχίσει η πιο σκληρή δεκαετία της Μεταπολίτευσης (2009-2019). Πόσοι και πόσοι δεν έχουν αναρωτηθεί πού θα ήταν η Ελλάδα σήμερα αν ο Χριστόδουλος των λαοσυνάξεων ήταν ο Αρχιεπίσκοπος της εποχής των μνημονίων. Αντιθέτως, ο Ιερώνυμος έβαλε πλάτη για την παραμονή στην Ευρώπη.
Η «χημεία» με Τσίπρα
Στα «συν» του είναι ακόμη ότι διαχειρίστηκε με τρόπο αριστοτεχνικό τον άθεο Τσίπρα και την παρέα των αθεόφοβων που τον περιστοίχιζαν. Κάποιοι λένε ότι συμπάθησε αμέσως τον φουριόζο σαραντάρη πολιτικό και ότι η καλή σχέση τους αποσόβησε τον κίνδυνο αριστερών επιθέσεων κατά των συμφερόντων της Εκκλησίας. Δεν αναπτύχθηκε τυχαία, όμως, αυτή η καλή σχέση. Ο Ιερώνυμος έχει μεγάλο ταλέντο να έλκει και να πείθει στην προσωπική επαφή. Βοήθησαν επίσης οι κεντρώες και αριστερές καταβολές του έτσι ώστε να μπορεί να συνεννοηθεί με τους «τσιπραίους». Οπως έχει πει, άλλωστε, «όλες οι αριστερές αποχρώσεις είναι αίρεση του χριστιανισμού». Και όταν το 2018 ο Τσίπρας έπρεπε να «περάσει» το Μακεδονικό, ο Ιερώνυμος δεν έσπευσε να αποσταθεροποιήσει την κυβέρνηση. Ανθρωποι που τον γνωρίζουν λένε ότι η προσωπική σχέση του με τον Μητσοτάκη δεν είναι τόσο θερμή όσο ήταν η σχέση του με τον Τσίπρα, ωστόσο, από την άλλη πλευρά η Αρχιεπισκοπή δεν έχει κανένα παράπονο από την κυβέρνηση. Μόλις το 2022 ο Ιερώνυμος απέσπασε την κατοχύρωση των οργανικών θέσεων των κληρικών μέσα από την επικαιροποίηση του θεσμικού πλαισίου του 1945. Ο Αρχιεπίσκοπος ήταν πάντα δεινός γνώστης των οικονομικών της Εκκλησίας και μάλλον θα ήθελε να είχε σημειώσει περισσότερες επιτυχίες στην αξιοποίηση της περιουσίας της. Ισως η εποχή δεν ήταν καλή, αφού από το 2010 όλες οι αξίες γης υποχώρησαν. Κάπως έτσι, φιλόδοξα σχέδια όπως αυτά στη Βουλιαγμένη και στο Σχιστό δεν προχώρησαν. Προχώρησε όμως το φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας μέσα από το Γενικό Φιλόπτωχο Ταμείο και από τη μη κυβερνητική οργάνωση «Αποστολή», που εξακολουθεί να προσφέρει καθημερινά χιλιάδες μερίδες φαγητού σε όσους έχουν ανάγκη.
Βυζαντινή αμηχανία
Ο Ιερώνυμος Β΄ είναι 86 ετών και κλείνει 16 χρόνια Αρχιεπίσκοπος. Στις συζητήσεις του αφήνει εμμέσως να εννοηθεί ότι μπορεί κάποια στιγμή να αποχωρήσει οικειοθελώς, αλλά οι πιο παρατηρητικοί λένε ότι έχει το «σκαρί» ανθρώπου που θα μείνει στην Αρχιεπισκοπή μέχρι το τέλος. Εξάλλου, η υγεία του είναι καλή. Παραμένει αινιγματικός, λένε άλλοι, αφού στο περιβάλλον του επικρατεί μια «βυζαντινή αμηχανία». Κανένας από τους στενούς συνεργάτες του δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι εκφράζει απολύτως τη σκέψη και τα σχέδια του Αρχιεπισκόπου. Αυτό δεν είναι παράξενο. Κοινωνικός, αλλά και λάτρης της μοναχικότητας, οργανώνει ο ίδιος με επιμέλεια και μυστικότητα τις επόμενες κινήσεις του. Αλλοι του χρεώνουν αναποφασιστικότητα, π.χ. στη διαχείριση του θέματος του «θαυματοποιού» πατέρα Δημητρίου στον Λυκαβηττό, που άργησε να τον αποπέμψει, και άλλοι του πιστώνουν ότι έχει ανανεώσει την Εκκλησία με πολλούς νέους μητροπολίτες βγάζοντας στην άκρη τους «Τζεντάι», όπως π.χ. ο Ανθιμος.
Σε ό,τι αφορά τον γάμο ομοφύλων, την περασμένη εβδομάδα ενημερώθηκε για το νομοσχέδιο από τον Μητσοτάκη αυτοπροσώπως σε μια συνάντηση στην Αρχιεπισκοπή. Η σύγκληση της Ιεράς Συνόδου στις 23 Ιανουαρίου θα επιτρέψει στους «σκληρούς» να εκτονωθούν (άλλωστε, δεν είναι πια πολλοί). Αναμένονται ανακοινωθέν όπου θα εκφράζεται η διαφωνία με τον γάμο ομοφύλων, η έκδοση σχετικής επιστολής προς τους βουλευτές και η έκδοση φυλλαδίου που θα αναγνωσθεί στους ναούς στις 28 Ιανουαρίου. Προστέθηκε την Παρασκευή η «κροτίδα» του Αρχιεπισκόπου περί δημοψηφίσματος. Κάποιοι αναρωτιούνται αν θα ενσωματωθεί στην απόφαση της Συνόδου. Πάντως, όλες αυτές οι κινήσεις έχουν τη γνωστή σφραγίδα του Ιερωνύμου. Θέλει να καταγραφεί η διαφωνία του θεσμού, αλλά παράλληλα να υπογραμμιστεί ότι η Εκκλησία δεν πολιτεύεται και δεν παγιδεύεται σε άλλη μία μάχη οπισθοφυλακής. Αλλωστε, η ομοφοβία μπορεί να μοιάζει με τον σκελετό κάτω από την επιδερμίδα της κοινωνίας, αλλά μάλλον δεν μπορεί να γίνει η πανοπλία ενός ιερού πολέμου.