Αυτό το Πάσχα μας αιφνιδιάζει. Θα το θυμόμαστε. Δεν μας σπρώχνει κοντά τον έναν με τον άλλον, δεν μειώνει τις αποστάσεις, μας απομακρύνει, μας βάζει όρια. Δεν θα ταξιδέψουμε σε τόπους γενέθλιους και πατρογονικά, δεν θα καθίσουμε σε μεγάλα, φωτεινά τραπέζια. Θα τσουγκρίσουμε με φίλους σε μια εικονική πραγματικότητα.
Η άνοιξη έξω μεθυστική, θα δείχνει τα κάλλη της αλλά για τους περισσότερους θα παραμείνει απαγορευμένος καρπός, θα είναι εκεί αλλά δεν θα τη γευθούμε. Με βαθιές ανάσες, ασκήσεις υπομονής και αυτοπειθαρχίας, ας αποδεχθούμε την κατάσταση. Ναι, ίσως φέτος την προσπεράσουμε την άνοιξη και αγγίξουμε κατευθείαν το καλοκαίρι.
Αμελητέα θυσία «για να εμποδιστεί η κυκλοφορία του θανάτου». Αυτός ο Απρίλιος θα είναι δύσκολος λένε και ξαναλένε οι υπεύθυνοι για τη διαχείριση αυτής της πρωτοφανούς απειλής. Για κάποιους συνανθρώπους μας αυτή η Μεγάλη Εβδομάδα ίσως είναι μια Via Dolorosa, μια επώδυνη και δύσκολη διαδρομή. Ας τους ευχηθούμε να αντέξουν και να βγουν πιο δυνατοί.
Θα συμπαρασταθούμε σιωπηλά, μένοντας μέσα αυτό το Πάσχα και μπορεί να ανακαλύψουμε κάτι διαφορετικό, πιο ουσιαστικό, «επιστρέφοντας στα πρόσωπα των άλλων για να βγούμε στο ύπαιθρο του κόσμου». Θα μείνουμε μέσα, θα «φορέσουμε τα καλά μας», μέσα κι έξω, και θα ανταλάσσουμε ευχές από καρδιάς, «Είμαι καλά. Είστε καλά;».
Η Αγγέλα Καστρινάκη, ο π. Βασίλειος Θερμός και ο Σταύρος Ζουμπουλάκης δέχθηκαν με χαρά να μοιραστούν με την «Κ» τις σκέψεις τους γι’ αυτό το τόσο διαφορετικό φετινό Πάσχα. Το Πάσχα του 2020, που μας βρίσκει απομακρυσμένους τον έναν από τον άλλο και κλεισμένους στα σπίτια μας αλλά με μια κοινή ευχή που μοιραζόμαστε όλοι: να παραμείνουμε ενωμένοι.
ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΘΕΡΜΟΣ*
Συλλαβίζοντας τη γιορτή από την αρχή
Πώς γιορτάζεις τη Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα σε συνθήκες καραντίνας; Εξαρτάται τι εννοούμε με το «γιορτάζεις». Μήπως ήλθε η ευκαιρία για μια φρέσκια ματιά μέσω των ύμνων; «Τα άκακα παιδιά έτρεξαν να υποδεχθούν τον γαμπρό που έρχεται στον γάμο Του» (Ορθρος Κυριακής των Βαΐων). Πόσοι άραγε γνωρίζαμε ότι ο Χριστός βαδίζει προς το Πάθος Του σαν να βαδίζει προς τον γάμο Του; Ενα γάμο που, όταν ήλθε η ώρα να πραγματοποιηθεί, κανείς δεν μπόρεσε να πιστέψει πως θα ετελείτο με αυτό τον τρόπο. Ούτε και οι κοντινοί Του. Στην Αναστάσιμη νύχτα θα ακούσουμε το τροπάριο «ο Χριστός φανερώθηκε μέσα στην λάμψη Του σαν να βγαίνει μέσα από νυφικό δωμάτιο». Από τον τάφο Του! Μας προσεγγίζει ερωτικά ο Χριστός. Αρα διαζύγιο από τον Νυμφίο παίρνει μόνο όποιος δεν Τον θέλει. Ο Ιδιος δεν διώχνει κανέναν.
«Δεν θα είναι με σας όπως με εκείνους που αγαπούν την εξουσία. Οποιος θέλει να είναι πρώτος θα είναι τελευταίος, υπηρέτης όλων» (Ορθρος Μεγάλης Δευτέρας). Είμαστε σοβαροί; Ποιος θέλει να γίνει μαθητής Του αν πρέπει, όσο προοδεύει στη μαθητεία, να γίνεται περισσότερο υπηρέτης; «Γι’ αυτό ήλθα κι εγώ, για να υπηρετήσω τον άνθρωπο που φτώχυνε», συνεχίζει. Ετσι γίνεσαι αφεντικό, στον δικό Του καινούργιο κόσμο. Και παραμένουμε –παράδοξα– συμμέτοχοι στην υπηρεσία Του όταν στερούμαστε με τη θέλησή μας την ενεργό συμμετοχή στη Λατρεία, όπως εφέτος, αφού με τη θυσία αυτή βοηθάμε άλλους να ζήσουν. «Ο Αδης πικράθηκε, ματαιώθηκε, καθώς Σε είδε Θεάνθρωπο…». Ερχόταν πάλι όλος χαρά στις «παραλαβές», ότι θα συναντήσει ένα ακόμη θύμα. Και βρήκε ξαφνικά θεωμένη ανθρώπινη φύση. «…Γεμάτον πληγές και παντοδύναμο» (Ορθρος Μεγάλου Σαββάτου). Ενας νέος ορισμός της δύναμης και του ανδρισμού ανατέλλει. Εν μέσω της περιρρέουσας κουλτούρας των ποικίλων «φουσκωτών»: του σώματος, των αισθημάτων, της εξουσίας, των δημοσίων σχέσεων. Καταπληγωμένος, Σιωπηλός, Νικητής. Από αγάπη.
Στον Επιτάφιο πάλι: «Δός μοι τοῦτον τόν ξένον». Πολλές φορές επαναλαμβάνεται, σαν σκόπιμα για να μας εντυπωθεί. Και Αυτός ρωτά: «Πώς θα με ακολουθήσετε αν δεν αισθανθείτε και σεις ξένοι;». Από τι, όμως; Μέσα στον ατέλειωτο εγκλεισμό μας είναι σίγουρο ότι κάποιοι θα αισθανθούν ξένοι προς τους δικούς τους ανθρώπους. Μήπως αντίδοτο θα είναι καλύτερα να νιώσουμε ξένοι προς όσα μας συνόδευαν μέχρι τώρα προβληματικά χαρακτηριστικά μας, που υπονομεύουν τις σχέσεις μας; Δεν είναι μόνο οι άλλοι τοξικοί.
«Ο Χριστός κατέβηκε να παλέψει στον Αδη μόνος / και ανέβηκε κρατώντας λάφυρα πολλά της νίκης» (Ορθρος Ανάστασης). Κάτω. Μόνος. Εκεί απ’ όπου κανείς δεν γύρισε πίσω. Και όλοι περίμεναν επάνω. Τρεις μέρες. Κινηματογραφική σκηνή, για γερά νεύρα. Τι είδε κάτω; Ποιος θα μας πει; Μάλλον είδε σε πλήρη ανάπτυξη ό,τι αμυδρά και φευγαλέα μόνο διακρίνουμε εμείς μέσα στην ψυχή μας και σπεύδουμε να το βάλουμε στα πόδια, κλείνοντας ερμητικά πίσω μας. Εκείνος δεν φοβήθηκε. Και βγήκε πάνω με εμάς όλους σαν λάφυρα. Αν δεν κοιτάξουμε τον εαυτό μας κατάματα και δεν τον αντέξουμε, δεν αλλάζουμε. Ποιος θα μπορούσε να φαντασθεί ή να δημιουργήσει άλλη προσφορότερη ευκαιρία από τον εγκλεισμό; Εκεί όπου χάνεται, ακούσια έστω, η ψυχαναγκαστική εξωστρέφεια που τόσο συχνά μεταχειριζόμαστε για να δραπετεύουμε από το μέσα. Τελικά με τον Χριστό ξαφνιάζεσαι, μπερδεύεται το μέσα και το έξω. Κλείνεσαι στο σπίτι, επιστρέφεις στην ψυχή σου και στα πρόσωπα των άλλων, και έτσι βγαίνεις στο ύπαιθρο του κόσμου… Καλό (δια-φορετικό) Πάσχα!
* Ο πατήρ Βασίλειος Θερμός είναι αναπληρωτής καθηγητής της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών και ψυχίατρος παιδιών και εφήβων.
ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ*
«Ελπίζω σε» και όχι «ελπίζω ότι»
Το Πάσχα οι Εβραίοι εορτάζουν τη διάβαση από τη δουλεία στην ελευθερία, οι χριστιανοί τη διάβαση από τον θάνατο στη ζωή. Και στα δύο Πάσχα δοξάζεται ο Θεός ως Ελευθερωτής: από την τυραννία της δουλείας (στο πρώτο), από την τυραννία του θανάτου (στο δεύτερο). Φέτος, οι χριστιανοί όλου του πλανήτη δεν θα εορτάσουν το Πάσχα στις εκκλησίες. Οι ναοί έκλεισαν παντού (το ίδιο και οι συναγωγές), για να εμποδιστεί η ελεύθερη κυκλοφορία του θανάτου. Είναι αναμφίβολα πολύ πικρό για τους πιστούς, τίποτε όμως δεν είναι πικρότερο από τον θάνατο των ανθρώπων.
Η ύψιστη δοξολόγηση προς τον Νικητή του θανάτου και Χορηγό της ζωής είναι να σώσουμε εμείς, όλοι εμείς, ο καθείς από τη θέση του, όσο γίνεται περισσότερους συνανθρώπους μας από τον θάνατο. Να σώσουμε τη ζωή των ανθρώπων, τη γυμνή ζωή, όπως την αποκαλούν απαξιωτικά κάποιες σοφές κεφαλές. Οποιαδήποτε μεταστροφή σε μια καινή ζωή, προϋποθέτει τη ζωή ως επιβίωση, ναι, ως επιβίωση! Ο Θεός δοξάζεται σήμερα στα νοσοκομεία και στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας. Στη χώρα μας, το κλείσιμο των ναών και η απαγόρευση των ακολουθιών έχει αναστατώσει την Ορθόδοξη Εκκλησία, γιατί η Εκκλησία μας σε πολύ μεγάλο βαθμό ταυτίζει την ύπαρξη και τη ζωή της με την τέλεση ακολουθιών και ιεροπραξιών.
Θα γιορτάσουμε λοιπόν το Πάσχα κλεισμένοι στα σπίτια μας, από φόβο, όπως και οι μαθητές του Χριστού μετά τη Σταύρωσή του, («των θυρών κεκλεισμένων όπου ήσαν οι μαθηταί συνηγμένοι διά τον φόβον», Ιω. 20:19). Κλεισμένοι, απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλο, μα ενωμένοι. Ενωμένοι πρώτα στον φόβο, τον κοινό φόβο του θανάτου. Μην απαξιώνουμε τον φόβο μας, ας τον αναλάβουμε. Καταπώς έγραφε ο Μπερνανός στο μυθιστόρημά του «Η Χαρά» (1929), «κατά μία έννοια, βλέπετε, ο φόβος είναι παραταύτα το παιδί του Θεού, που εξαγοράστηκε τη νύχτα της Μεγάλης Παρασκευής. Δεν είναι όμορφο στην όψη –όχι!– άλλοτε το κοροϊδεύουν, άλλοτε το καταριούνται, και όλοι το αποδιώχνουν… Κι ωστόσο μην κάνετε λάθος: βρίσκεται στο προσκεφάλι καθενός που ψυχορραγεί, μεσιτεύει για τον άνθρωπο». (Oeuvres romanesques complètes, I, Pléiade, σ. 746).
Ας συνειδητοποιήσουμε μέσα από το κοινό βίωμα του φόβου πόσο γελοίο είναι κάθε αίσθημα ανθρώπινης παντοδυναμίας. Είμαστε τρωτοί και ευάλωτοι. Αυτή η τρωτότητα όμως, όταν τη αποδεχτούμε βαθιά μέσα μας, μπορεί να γίνει το θεμέλιο της ανθρώπινης καλοσύνης και αλληλεγγύης. Και τότε αυτός ο φόβος από εγωιστικός μπορεί να γίνει αλληλέγγυος, από φόβος των άλλων μπορεί να μεταμορφωθεί σε φόβο για τους άλλους, δηλαδή σε έγνοια και μέριμνα, κάτι ελάχιστα διαφορετικό από την αγάπη. Εγνοια και μέριμνα ειδικά για τους πιο ευάλωτους και αναγκεμένους αδερφούς –πάντα υπάρχει κάποιος που είναι πιο ευάλωτος από μένα–, αυτούς που βρίσκονται στους δρόμους, στα νοσοκομεία, στα γηροκομεία, στα ψυχιατρεία, στις φυλακές, στα στρατόπεδα προσφύγων.
Αυτό το Πάσχα μπορεί να αποδειχθεί ουσιαστικότερο από τα προηγούμενα, από εκείνα του τρεχαλητού και του θορύβου. Ισως, σε αυτή την ψυχική συνθήκη του σκότους από ώρας έκτης έως ώρας ενάτης, ακραγγίξουμε και το πραγματικό νόημα της ελπίδας, όπως το διατύπωνε ο Γκαμπριέλ Μαρσέλ: «Ελπίζω σε Σένα για μας» («Homo Viator», Aubier, 1963, σ. 77). «Ελπίζω σε» και όχι «ελπίζω ότι». Ελπίζω σε Σένα ότι θα μου δώσεις να ζήσω μέσα στην αγάπη για όλους μας.
* Ο κ. Σταύρος Ζουμπουλάκης είναι συγγραφέας και πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης.
ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ*
Ονειρεύομαι και σχεδιάζω ένα ξόρκι για το βράδυ της Ανάστασης
Μυρωδιά λεμονιάς το σούρουπο σε παραλιακό χωριό πριν πολλά, μα πάρα πολλά, χρόνια. Υπέροχοι ανθισμένοι κάμποι, πριν καμιά δεκαετία – μυρμήγκια τα αυτοκίνητα που τους διασχίζουν (είχε πλάκα). Βράδυ σε αυλή παλιού μοναστηριού, πέρυσι, με φαναράκια, δίπλα στις φουντωμένες γλάστρες, πλήθος κόσμου άφωνο από την ομορφιά. Κοντά κοντά μέσα στην εκκλησία· ψάλλω κι εγώ η άθεη με κατάνυξη πού έδυ σου το κάλλος… Τη νύχτα της Ανάστασης –έχει γίνει πλέον έθιμο– ψηλά σε ένα κορακοβούνι με αγαπημένους φίλους (για χάρη της γηραιάς κυρίας αφήνονται να παιανίζουν τα κλαπατσίμπαλα της στρατιωτικής μπάντας), μοναδικές γεύσεις, κρασί ρουμπίνι, κουβέντες που αποκτούν ένα άλλο χνούδι. Την άλλη μέρα γιορτάζει η Αιθρία που ποτέ δεν μας χαλά χατίρι. Μέρα αφιερωμένη στη φιλία και στην καλή διάθεση.
Και τώρα; Γιατί μου έρχεται τώρα το άρωμα εκείνο το προ αμνημονεύτων χρόνων τόσο έντονα; Γιατί θυμάμαι τη συζήτηση με τον φίλο το βράδυ του Πάσχα (είχαμε αρχίσει να τουρτουρίζουμε, αλλά δεν το κουνούσαμε από τη θέση μας κάτω απ’ το δέντρο) λέξη προς λέξη; Γιατί φέρνω στον νου μου διαρκώς τη γηραιά κυρία και τα εδέσματά της; Και τον ασπρομάλλη παππού μου που μου είχε διδάξει το «Αληθώς ο Κύριος!». Και τους φίλους που είναι στην Αγγλία, και τους φίλους που είναι στην Ολλανδία, στη Γαλλία, στη Γερμανία, και το παιδί μου βέβαια που είναι πενήντα μίλια μακριά; Μμμμμμ… Από την άκρη του μυαλού μου περνάει φευγαλέα η ανταρσία: «Κι αν ξεκινήσουμε δύο-τρεις η ώρα τη νύχτα για να πάμε στους φίλους στο κορακοβούνι, 80 χιλιομετράκια απόσταση, ποιος θα μας πάρει είδηση; Εκεί θα κρατάμε απόσταση, δυο μέτρα τουλάχιστον, ούτε φιλάκια ούτε καν τσούγκρισμα αυγών…». Αλλά, όχι, το παράτολμο σχέδιο εκπνέει αμέσως – είμαι πολύ νομοταγής και άλλο τόσο φοβισμένη. Μένω σπίτι, μένουμε σπίτι.
Λοιπόν έχω μια λεμονιά. Φυτρώνει στο παρτέρι της πολυκατοικίας κάτω απ’ το μπαλκόνι μου. Εχει κιόλας αρχίσει να βγάζει μπουμπούκια, σε μια βδομάδα θα είναι το κάτι άλλο. Εισπνέω το άρωμά της. Ομολογώ ταπεινά πως κάνω και το τεστ αν η όσφρησή μου λειτουργεί ακόμα ικανοποιητικά. Θα συνδυάσω το τεστ με μια μεγάλη εισπνοή ευφροσύνης τη μέρα της Αιθρίας. Και τηλεφωνήματα, πολλά τηλεφωνήματα, και σκάιπ και εικονική από κοινού οινοποσία. Θα φορέσουμε τα καλά μας, θα βάλουμε όλο μας το μεράκι για το καλύτερό μας φαγητό. «Είσαι καλά; Είστε καλά;», «Είμαι καλά! Είστε καλά;», «Ο Θεός μαζί μας», «Ιατρική, θεά, προχώρα, πρόλαβε! Από τα χείλη σου κρεμόμαστε και από την ευρηματικότητα των λειτουργών σου».
Θα στενάξουν τα δίκτυα και πάλι δεν θα μπορούμε να τους προλάβουμε όλους και όλες. Ονειρεύομαι και σχεδιάζω ένα ξόρκι για το βράδυ της Ανάστασης. Πείτε πως βγαίνουμε στο μπαλκόνι, στη βεράντα μας, στην ταράτσα, στην αυλή μας, κοιτάμε τα άστρα και μουρμουρίζουμε: είναι νύχτα γλυκιά και το φεγγάρι δε βγαίνει να σκεπάσει άστρο κανένα· περίσσια, μύρια, σ’ όλη τους τη χάρη λάμπουν άλλα μονάχα, άλλα δεμένα· κάνουν και κείνα Ανάσταση που πέφτει του ολόστρωτου πελάου μες στον καθρέφτη.
Ξορκίζουμε την απόσταση με τους ουράνιους στίχους του Σολωμού.
* Η κ. Αγγέλα Καστρινάκη είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και πεζογράφος.