Το πιο ενδιαφέρον θέμα για τον ερευνητή της Ελληνικής Επανάστασης είναι η μεταμόρφωση της κοινωνίας των εξεγερμένων από προνεωτερική σε νεωτερική. Η προνεωτερικότητα περιγράφεται από τις πολλές εστίες τοπικών εξουσιαστών, οι οποίοι συμφώνησαν να χτυπήσουν τους Τούρκους. Χωρίς, όμως, να αποκτήσουν κοινώς αποδεκτή ηγεσία και ιεραρχημένη διοίκηση. Η μειονεξία αυτή επέτεινε τον κατακερματισμό των αγωνιστών και αποτυπώθηκε στην αδυναμία της εκτελεστικής εξουσίας να φέρει αποτέλεσμα στις δύσκολες στιγμές του Αγώνα.
Απότοκος του κατακερματισμού υπήρξε η μάστιγα των εμφυλίων συγκρούσεων. Η μέριμνα του φιλελεύθερου Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου για την εξασφάλιση της αντιπροσωπευτικότητας των δύο πρώτων Εθνοσυνελεύσεων και η αντιπολίτευση την οποία άσκησε κατά του Καποδίστρια ενίσχυαν τις διασπαστικές τάσεις μέσα στο ίδιο το προνεωτερικό σύστημα.
Η ισχυρή κεντρική εξουσία που χρειαζόταν ο Αγώνας, ιδιαίτερα μετά την εμφάνιση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και του Κιουταχή στη Στερεά, προκάλεσε την πρόσκληση του Ιωάννη Καποδίστρια από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα ως πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, με μακρά θητεία στην εξουσία. Είναι η πρώτη φορά που η Επανάσταση θα αποκτήσει έναν κοινής αποδοχής ηγέτη με διευρυμένη εκτελεστική εξουσία.
Μολονότι η αντιπροσωπευτικότητα συνοδεύει όλα τα φιλελεύθερα συντάγματα της Ευρώπης, η αρχική βάση της κρατικής εξουσίας ήταν η εξουσιοδότηση προς τον πρωθυπουργό να λαμβάνει αποτελεσματικές αποφάσεις.
Ο ρόλος του Μαυροκορδάτου θα ήταν πιο χρήσιμος για την Επανάσταση αν εκδηλωνόταν μετά τη δημιουργία και τη σταθεροποίηση του έθνους-κράτους. Πράγματι, ο Μαυροκορδάτος αποδείχτηκε χρησιμότερος ως πρωθυπουργός κατά την οθωνική θητεία του.
Η λειτουργία του στόλου των τριών νήσων ήταν πολύ πιο αποτελεσματική από ό,τι η συνεργασία των ενόπλων στη στεριά. Η ανάγκη συντονισμού των πολεμικών ενεργειών στη θάλασσα και η γενικώς αποδεκτή ηγεσία του ναυάρχου Μιαούλη απέδωσαν τα καλύτερα αποτελέσματα με μεγάλη διάρκεια.
Η νεωτερικότητα που εισέρχεται στον δημόσιο βίο με τις μεταρρυθμίσεις του Καποδίστρια και της οθωνικής αντιβασιλείας απαιτούσε τη διεύρυνση των συνειδήσεων των Ελλήνων. Η διεύρυνση αυτή συντελείται σταδιακά μέσα σε μεγάλο διάστημα. Οι παλινδρομήσεις σε παλαιότερα στοιχεία της παραδοσιακής κοινωνίας αποτελούν μόνιμο μοτίβο στη κατοπινή ιστορία του ελληνικού πολιτικού βίου.
Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος δεν αρκέστηκε στην καταγραφή των γεγονότων του Αγώνα, αλλά αναγνώρισε και την ενότητα των πολιτισμικών χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτότητας. Η απάντηση του Ελληνα ιστορικού στον Jakob Philipp Fallmerayer, ότι δηλαδή το έθνος καθορίζεται από πολιτισμικούς και όχι βιολογικούς παράγοντες, διαμόρφωσε τον χαρακτήρα του ελληνικού εθνικισμού στην αντίληψη ότι Ελληνες είναι «οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες».
Καθώς η Ελλάδα αναγνωρίζει μία και μοναδική ηγεσία και αποκτά συγκεντρωτική εξουσία, η χώρα βρίσκεται σε πορεία εκσυγχρονισμού.
Ως προς τη γλώσσα, η ελληνική ήταν αναμφίβολα το όργανο των μορφωμένων Βαλκάνιων με γραμματεία που περιλάμβανε τα έργα της αρχαιότητας, αλλά και τα ιερά βιβλία του χριστιανισμού. Ομως η ορθόδοξη επικράτεια των Οθωμανών ήταν πολύγλωσση. Τα αρβανίτικα, τα σλάβικα, τα βλάχικα και οι γλώσσες των εμπορικών κέντρων συνθέτουν το μωσαϊκό της «Βαβυλωνίας» του Δημήτριου Βυζάντιου, κωμωδίας που διαδραματίζεται το 1827, όταν κυκλοφορούν στο Ναύπλιο τα νέα της ναυμαχίας στο Ναβαρίνο. Η κωμωδία αυτή των παρεξηγήσεων αποδίδει την ασυνεννοησία που προκαλούν τα τοπικά ιδιώματα και η πολυγλωσσία.
Θα περάσουν αρκετά χρόνια ώσπου η οθωνική εκπαίδευση διαμορφώσει ένα αποκλειστικά ελληνόφωνο έθνος. Στο μεταξύ, η νοσταλγική ενατένιση της αρχαιότητας θα εξακολουθεί να διαμορφώνει την εθνική ταυτότητα και την αλυτρωτική πολιτική της Ελλάδας.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ.