Σε πρόσφατες μελέτες έγινε γνωστό ότι οι ίδιες ορμόνες του στρες και της φλεγμονής που βλάπτουν τον άνθρωπο κατά το χρόνιο στρες, είναι εκείνες που επίσης έχουν ισχυρές και μακροχρόνιες, ή ακόμα και μόνιμες, επιγενετικές δράσεις πάνω στη ρύθμιση της έκφρασης του DNA μας, δράσεις που ασκούνται χωρίς να αλλάζουν την ακολουθία του. Οι τελευταίες είναι ιδιαίτερα έντονες κατά τη διάρκεια των κρίσιμων περιόδων της ζωής, με αυτή την κατιούσα σειρά σε βαθμό ευαισθησίας και σοβαρότητας: εμβρυϊκή, πρώτη παιδική, εφηβική, νεανική. Ας σημειωθεί, όμως, ότι η ευαισθησία του γενετικού μας υλικού στις ως άνω επιγενετικές δράσεις των ορμονών του στρες και της φλεγμονής στη μακροχρόνια ρύθμιση του DNA μας δεν χάνεται εντελώς με την πάροδο της ηλικίας, απλώς ελαττώνεται προοδευτικά.
Με βάση αντικειμενικά βιολογικά δεδομένα, μπορούμε να εξηγήσουμε στοιχεία που μας παρέχονται από την επιστήμη της επιδημιολογίας. Για παράδειγμα, περίπου τα δύο τρίτα του δυτικού πληθυσμού στην ηλικία μεταξύ 50 και 60 ετών πάσχουν από ένα «σύνδρομο χρόνιου στρες και φλεγμονής», που δημιουργείται από τον τρόπο της σύγχρονης ζωής: χρόνιο ψυχο-κοινωνικο-οικονομικό στρες, κακή διατροφή, ανεπάρκεια ύπνου, έλλειψη κανονικότητας στην ώρα της εργασίας, των γευμάτων και του ύπνου και καθιστική ζωή. Σύμφωνα με τελευταίες μελέτες, η ημερήσια κανονικότητα, δηλαδή η φυσιολογική σύζευξη του ημερήσιου προγράμματος με το 24ωρο βιολογικό ρολόι του οργανισμού μας, παίζει τεράστιο ρόλο στην υγεία. Σημειωτέον, ένα από τα μεγάλα στρεσογόνα προβλήματα που έχουν δημιουργήσει η πανδημία COVID-19 και οι περιορισμοί (lockdown) που έχουν επιβληθεί από την πολιτεία είναι ακριβώς η αποσύζευξη της καθημερινής ζωής από τον νυχθημερήσιο ρυθμό, δηλαδή η κατάσταση που έχει αποκληθεί κοινωνικό jet-lag.
Αλλά και άλλες καταστάσεις μπορούν να προστεθούν στη γένεση αυτού το τόσο κοινού συνδρόμου: Περιβαλλοντικό στρες, όπως συχνοί και παρατεταμένοι θόρυβοι, απομάκρυνση από το πράσινο, σχολικό και εργασιακό στρες, οικογενειακό στρες, εξαρτήσεις όλων των ειδών, φροντίδα ασθενών [είτε λόγω επαγγέλματος είτε λόγω άρρωστων συγγενών («παθολογική εν-συναίσθηση»)], ηθικό στρες, παρουσία χρόνιων νοσημάτων, αλλά και ορισμένες χρόνιες θεραπείες. Είναι ενδιαφέρον ότι η παρουσία και η σοβαρότητα του συνδρόμου χρόνιου στρες και φλεγμονής αυξάνουν αναλογικά την ευαλωτότητα στη νόσο COVID-19, πιθανότατα μέσω της συνεχούς αύξησης και των ορμονών του στρες και της φλεγμονής που προκαλούν επιβαρυντικές αλλαγές στο ανοσιακό σύστημα του οργανισμού.
Το σύνδρομο χρόνιου στρες και φλεγμονής ξεκινάει από την παιδική ηλικία, αλλά συνήθως εμφανίζεται σαν πλήρης νόσος αργότερα, στη μέση ενήλικο ζωή, σε συνάρτηση με τον χρόνο έκθεσης του ανθρώπου στον κακό τρόπο ζωής. Τα τελευταία χρόνια, με βάση νέες βιολογικές γνώσεις, αναπτύσσεται ραγδαία ο κλάδος της «Ιατρικής του τρόπου ζωής» (Lifestyle Medicine), δηλαδή η «Διαιτητική» του Ιπποκράτη, που μαζί με την Παθολογία και τη Χειρουργική, απαρτίζει την Ιατρική. Η ιατρική του τρόπου ζωής έχει σκοπό την εξυγίανση του βίου, ένα εγχείρημα που, αν επιτύχει σε μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, θα σώσει τα συστήματα υγείας από την επικείμενη πιθανή τους χρεοκοπία. Μια χρεοκοπία που προβλέπεται από την ταχεία αύξηση του πληθυσμού και την ανθρωπογενή αλλαγή του κλίματος που λαμβάνει χώρα μπροστά στα μάτια μας, ήδη μέσα στον χρόνο μιας γενιάς.
Ενα σημαντικό ερώτημα εδώ είναι: ποια είναι η ατομική ευθύνη και ποια η ευθύνη της κοινωνίας γι’ αυτό το τόσο κοινό «σύνδρομο χρόνιου στρες και φλεγμονής», που δημιουργείται από τον τρόπο της σύγχρονης ζωής; Μπορεί να γίνει η απαραίτητη αλλαγή και διατήρηση του καλού τρόπου ζωής χωρίς τη βοήθεια της πολιτείας; Φυσικά, όλοι έχουμε την ευθύνη μας για τον τρόπο που ζούμε, όμως είναι απαραίτητη και η συνδρομή της πολιτείας στη δημιουργία συνθηκών που επιτρέπουν και/ή προάγουν την υγιεινή ζωή. Η πολιτεία έχει ευθύνη να παρέχει ένα ευνοϊκό περιβάλλον οικονομικών και κοινωνικών δομών και οφείλει να προωθεί τη σωστή ανατροφή, προσχολική, σχολική και μετασχολική παιδεία, υγεία, ασφάλεια, κοινωνική ενσωμάτωση, αυτονομία, αυθεντικότητα, δικαιοσύνη και ελευθερία, που είναι ανθρώπινα δικαιώματα σε μια ευνομούμενη κοινωνία. Προφανώς, δομές που διευκολύνουν τη γονεϊκότητα, τη φροντίδα της εγκύου και του παιδιού στα προσχολικά, σχολικά και μετασχολικά χρόνια, και που διασφαλίζουν αργότερα στην ενήλικη ζωή την τίμια εργασία και τη διαβίωση όλων με αξιοπρέπεια, είναι καθήκοντα της κοινωνίας.
Είναι γνωστό ότι τα πλέον ευάλωτα μέλη μιας κοινωνίας στο να αναπτύξουν το σύνδρομο του χρόνιου στρες και φλεγμονής είναι οι πλέον οικονομικά στερημένοι, ιδίως αυτοί που έχουν τη λεγόμενη «οικονομο-υλική δυσχέρεια» (material hardship). Υπάρχει ισχυρή θετική συσχέτιση μεταξύ φτώχειας, χρόνιας ψυχικής και σωματικής νοσηρότητας, και πρόωρης θνησιμότητας. Αυτή η ευαλωτότητα ξεκινάει να δημιουργείται από την εγκυμοσύνη και την πρώτη παιδική ηλικία, και συνεχίζει με τη δύσκολη εφηβεία και νεότητα, μέχρι την ενήλικο ζωή και την τρίτη ηλικία, υποβιβάζοντας την ποιότητα της ζωής και ελαττώνοντας το προσδόκιμό της. Τα τελευταία χρόνια, αναγνωρίστηκε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπινων γονιδίων που υπερ-εκφράζονται σε ανθρώπους που ζουν κάτω από αντίξοες συνθήκες, κυρίως φτώχειας, που ονομάστηκαν «γονίδια αντιξοότητας» (adversity genes). Tα γονίδια αυτά είναι τα ίδια που διεγείρονται σε καταστάσεις χρόνιου στρες και φλεγμονής και που εν πολλοίς ευθύνονται για τις αρνητικές επιπτώσεις του παραπάνω τόσο κοινού και καταστρεπτικού συνδρόμου στον άνθρωπο.
Οι επιστήμες της βιολογίας και επιδημιολογίας μας προσέφεραν γνώσεις που σαφώς επηρεάζουν και επηρεάζονται από τις επιστήμες της κοινωνιολογίας και της πολιτικής, σε σημείο που όλες μαζί να συλλειτουργούν προς όφελος του ανθρώπου. Μια πολιτεία που εφαρμόζει πολιτική η οποία λειτουργεί με βάση τον ορθολογισμό και την επιστημονική μέθοδο για το καλό των μελών της δεν μπορεί παρά να είναι δίκαια, ηθική, μεγαλόθυμη, προστατευτική, σεβόμενη την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ενισχυτική προς τους πιο αδύναμους, όπως οι φτωχοί, τα παιδιά, οι χρόνια ασθενείς, και οι ηλικιωμένοι. Η παράλληλη εκθετική πρόοδος της «τεχνολογικής ιατρικής» και της «τεχνολογικής πολιτικής», που επίσης οφείλονται στην πρόοδο της επιστήμης, πρέπει να είναι αρωγός και επιταχυντής των διαδικασιών εφαρμογής τους στη βελτίωση της ζωής όλων των ανθρώπων-μελών μιας κοινωνίας. Δεδομένης της καθολικής και τεράστιας επίδρασης του χρόνιου στρες στις κοινωνίες και στα μέλη τους, ιδίως στα λιγότερο προνομιούχα, και δεδομένης της έλλειψης ουσιαστικής παιδείας σε ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, μια γιγαντιαία προσπάθεια επένδυσης στην παιδεία πρέπει να λάβει χώρα, ξεκινώντας με τη γονεϊκότητα, την κύηση, την πρώτη παιδική ηλικία, την εφηβεία και τη νεότητα. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, «Παιδεία των εν ημίν μόνον εστί αθάνατον και θείον».
Το παραπάνω άρθρο αποτελεί το τρίτο απόσπασμα που δημοσιεύει η «Κ» από τη διάλεξη «Επιστήμη, τεχνολογία και πολιτική» του κ. Χρούσου στην «8η Multidisciplinary Care Discussions in Oncology», 30-31 Οκτωβρίου 2020, Hilton Hotel, Athens, Greece. Τα πρώτα δύο αποσπάσματα δημοσιεύθηκαν στις έντυπες εκδόσεις της «Κ» στις 20 Μαρτίου 2021 και στις 4 Απριλίου 2021.
* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος, MD, MACP, MACE, FRCP είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, διευθυντής, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής, Εδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής, Μονάδα Κλινικής και Μεταφραστικής Ερευνας στην Ενδοκρινολογία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.