Πρόσφατα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολόγισε ότι αν δεν γίνει κάτι δραστικό στην πρόληψη και θεραπεία της υπερβαρότητας και της παχυσαρκίας τα επόμενα λίγα χρόνια, το 2035 πάνω από 50% της ανθρωπότητας θα αποτελείται από υπέρβαρους και παχύσαρκους ανθρώπους. Ο βαθμός παχυσαρκίας ορίζεται με βάση τον δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ) ενός ατόμου. Ενήλικοι που υπερβαίνουν τα 25 κιλά βάρους/τετράγωνο επιφανείας σώματος σε μέτρα, μέχρι τα 30 θεωρούνται υπέρβαροι, πάνω από τα 30 μέχρι 35 παχύσαρκοι και πάνω από τα 35 «νοσηρά» παχύσαρκοι. Γνωρίζουμε ότι η παθογονικότητα της παχυσαρκίας αυξάνει ανάλογα με τον ΔΜΣ, ξεκινώντας από το 25 στους Ευρωπαίους και το 23 στους Ασιάτες, και εξαρτάται από τη διάρκεια του χρόνου κατά τον οποίο ο οργανισμός παραμένει υπέρβαρος/παχύσαρκος. Πολύ σημαντικά αυξάνεται η νοσηρότητα της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας όταν η έναρξή της είναι στην παιδική και εφηβική ηλικία. Γενικά, η νοσηρότητα της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας χαρακτηρίζεται από συνοδά προβλήματα υγείας που αυξάνονται προοδευτικά με την ηλικία, που σήμερα, λόγω πρώιμης έναρξης, εμφανίζονται σχετικά νωρίς, στην ύστερη εφηβική και νεανική ηλικία. Πολύ δυσοίωνο είναι ότι η τάση για αύξηση του επιπολασμού της υπερβαρότητας και παχυσαρκίας σε όλες τις ηλικίες όχι μόνο δεν έχει σταθεροποιηθεί, αλλά χειροτερεύει με τον χρόνο.
Η παρουσία και ο βαθμός υπερβαρότητας/παχυσαρκίας είναι ένας εξαιρετικός βιοδείκτης σύγχρονης και πρoϊούσης συνοδού παθολογίας, η οποία ως γνωστόν χειροτερεύει προοδευτικά με τον χρόνο. Αμερικανικές και άλλες επιδημιολογικές μελέτες, συμπεριλαμβανομένων και ελληνικών, δείχνουν ότι η παθολογία που συνοδεύει την υπερβαρότητα/παχυσαρκία, και κυρίως την κοιλιακή ή σπλαχνική μορφή, αποτελεί το λεγόμενο «καρδιομεταβολικό σύνδρομο» –που περιλαμβάνει την αντίσταση στην ινσουλίνη, τη δυσλιπιδαιμία, την υπέρταση, τον σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, την υπερπηκτικότητα του αίματος, τη χρόνια συστηματική φλεγμονή, τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τη μη αλκοολική λιπώδη διήθηση του ήπατος και την άπνοια του ύπνου– που την καθιστά μια σοβαρή χρόνια νόσο. Αυτή έχει και πολλές άλλες ψυχολογικές και σωματικές συννοσηρότητες, όπως το άγχος και η κατάθλιψη, ο καρκίνος, η άνοια και η αυξημένη ευαλωτότητα στις λοιμώξεις. Ολες οι παθολογικές εκδηλώσεις της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας είναι κατά κύριο λόγο το αποτέλεσμα της ραγδαίας και ριζικής αλλαγής του τρόπου ζωής τα τελευταία 50 χρόνια, που περιλαμβάνει την αύξηση του χρόνιου ψυχο-κοινωνικο-οικονομικού στρες –που σαφώς υφιστάμεθα αδιάκοπα στη σύγχρονη εποχή–, σε συνδυασμό βέβαια με την κακής ποιότητας αλλά άφθονη τροφή, την έλλειψη άσκησης, τον ανεπαρκή ύπνο και το ακανόνιστο πρόγραμμα της ημέρας, αποσυζευγμένο από το βιολογικό κιρκάδιο ρολόι της φύσης. Ο ανθρώπινος οργανισμός, δηλαδή, βρέθηκε σε ένα πρωτόγνωρο περιβάλλον, για το οποίο τα γονίδιά του δεν είχαν τον απαραίτητο χρόνο των αρκετών γενεών που απαιτούνται για να προσαρμοστούν. Αυτή η δυσπροσαρμογή έχει μετατρέψει μια γνωστή αλλά πολύ σπάνια κατάσταση του παρελθόντος σε μια συχνή, κλασική, σοβαρή χρόνια νόσο, που ανθίσταται σθεναρά στις πολλές προσπάθειες που καταβάλλουμε για την πρόληψή της και τη θεραπεία της. Να προσθέσω εδώ ότι, εν πολλοίς, υπάρχει μεγάλη συσχέτιση της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας με το μορφωτικό και κοινωνικοοικονομικό επίπεδο μιας κοινωνίας ανθρώπων, που σημαίνει ότι η ουσιαστική παιδεία είναι το κλειδί της λύσης κυρίως όσον αφορά την πρόληψη αυτής της χρόνιας νόσου.
Η αντιμετώπισή της απαιτεί ομάδα ειδικών, όπως ενδοκρινολόγο, διατροφολόγο, ψυχολόγο και εργοφυσιολόγο.
Δυστυχώς, μέχρι σήμερα, η θεραπεία της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας ήταν ιδιαίτερα δύσκολη έως πλήρως αποτυχημένη, ιδίως σε άτομα με υψηλό ΔΜΣ, με τη δυσκολία να είναι ανάλογη αυτού του δείκτη σοβαρότητας της νόσου. Επίσης, προσπάθειες με νέα φάρμακα ως επί το πλείστον αποτύγχαναν. Γενικά, η χειρότερη έκβαση ήταν μια αρχική απώλεια ικανού βάρους –που σημαίνει ταυτόχρονη απώλεια λίπους και μυϊκής μάζας– ακολουθούμενη από υποτροπή, με επάνοδο του λίπους αλλά όχι της μυϊκής μάζας, που σημαίνει χειροτέρευση της μεταβολικής παθολογίας. Η αντιμετώπιση της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας απαιτεί ομάδα ειδικών, όπως ενδοκρινολόγο, διατροφολόγο, ψυχολόγο και εργοφυσιολόγο, καθώς και μεθόδους παρακολούθησης της θεραπείας πέραν της φυσικής εξέτασης και του υπολογισμού του ΔΜΣ. Μέτρηση και παρακολούθηση της μυϊκής μάζας, του σπλαχνικού λίπους και της οστικής πυκνότητας, αξιολόγηση της συστηματικής φλεγμονής, του κιρκάδιου ρυθμού της αρτηριακής πίεσης και της κορτιζόλης, καθώς και της ποικιλότητας του καρδιακού ρυθμού είναι δείκτες χρόνιας νοσηρότητας και σηματοδοτούν την άμεση ανάγκη δραστικής αλλαγής του τρόπου ζωής: σωστή διατροφή, μέτρια σωματική άσκηση, επαρκής ύπνος, κανονικότητα ημερήσιας δραστηριότητας, γευμάτων και ύπνου και διαχείριση του στρες.
Πρόσφατα, φαρμακευτική θεραπεία απώλειας βάρους και διατήρησής του σε ανεκτά επίπεδα με χρήση ειδικών γαστρεντερικών ορμονικών σκευασμάτων, όπως η εβδομαδιαία υποδόρια σεμαγλουτίδη (Ozenpic, Wegovy) –με απώλεια έως 15% του βάρους σώματος– ή η τιρζεπατίδη (Mounjaro) –με απώλεια έως 25% του βάρους σώματος–, έχει χρησιμοποιηθεί με επιτυχία σε υπέρβαρους και παχύσαρκους ενηλίκους με σχετικά λίγες παρενέργειες και αποτελεσματική ελάττωση της νοσηρότητας της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας. Μερικές από τις αρχικές παρενέργειες ήταν η ναυτία και οι γαστρεντερικές ενοχλήσεις (δυσκοιλιότητα, διάρροια, κοιλιακός πόνος), που μπορούν να αποφευχθούν ξεκινώντας με χαμηλές δόσεις και επιτρέποντας την ανάπτυξη ανοχής του οργανισμού σε αυτές. Πολύ σπάνια έχει παρουσιαστεί οξεία παγκρεατίτιδα, μια σοβαρή νόσος, γι’ αυτό η παρουσία χολολιθίασης ίσως αποτελεί αντένδειξη για την ως άνω θεραπεία. Περιέργως, τα παραπάνω φάρμακα μπορούν επίσης να επηρεάσουν συγκεκριμένα κύτταρα του θυρεοειδούς αδένα που δίνουν γένεση στο σπάνιο μυελοειδές καρκίνωμα του θυρεοειδούς. Το λεγόμενο «δεν υπάρχει φάρμακο χωρίς παρενέργειες» ισχύει και εδώ. Μολονότι δεν μπορούμε να προβλέψουμε και άλλες παρενέργειες στο βάθος του χρόνου, δεν μπορούμε και να πούμε με βεβαιότητα ότι δεν θα υπάρξουν στο μέλλον. Η έρευνα στη φαρμακευτική θεραπεία της παχυσαρκίας εξελίσσεται ραγδαία, σε σημείο που να ευελπιστούμε για μια «φαρμακευτική βαριατρική θεραπεία» που θα πάρει τη θέση της «βαριατρικής χειρουργικής». Εννοείται ότι η χορήγηση φαρμακοθεραπείας θα πρέπει να συνταγογραφείται και να παρακολουθείται από ειδικούς, ενώ οι θεραπευόμενοι θα πρέπει να γνωρίζουν ότι υπάρχουν ορισμένες, σχετικά σπάνιες, αντενδείξεις και παρενέργειες και ότι, πιθανότατα, θα λαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή διά βίου, έστω σε κάποια μικρότερη δόση συντήρησης. Υπάρχουν ασθενείς, ευτυχώς όχι πολλοί, που δεν ανταποκρίνονται στη θεραπεία, για ακόμη άγνωστους λόγους. Στην πλειονότητα των ασθενών που ανταποκρίνονται, όμως, είναι σημαντικό η απώλεια βάρους να είναι κυρίως σε λίπος και όχι σε μυϊκή μάζα, που σημαίνει ότι απαιτείται παράλληλη άσκηση για μυϊκή ενδυνάμωση και προστασία από την ανάπτυξη σαρκοπενίας. Τέλος, όλοι θα πρέπει να γνωρίζουν ότι η φαρμακοθεραπεία χρησιμοποιείται συνοδευτικά, σαν αρωγός, διευκολύνοντας την απώλεια και τη διατήρηση χαμηλότερου σωματικού βάρους. Ας τονιστεί ότι ως κύρια θεραπευτική προσέγγιση της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας παραμένει η εξυγίανση του τρόπου ζωής και η σωστή διαχείριση του στρες, που είναι οι γενεσιουργές αιτίες.
Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, διευθυντής στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής στην Εδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.