Ενώ τυπώνονται αυτές οι λέξεις, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πλημμυρίζουν με φωτογραφίες χαμογελαστών μανάδων της δεκαετίας του ’80 και του ’90. Χειροτεχνίες και λουλούδια έχουν ήδη τοποθετηθεί από λιλιπούτειους καλλιτέχνες δίπλα στο προσκεφάλι της μητέρας, που προσπαθεί να κερδίσει λίγο πρωινό χουζούρι. Κάποιοι έφηβοι ετοιμάζουν στην κουζίνα το πρωινό της ως ένδειξη ευγνωμοσύνης, άλλοι έχουν γράψει μια ευχαριστήρια κάρτα· ένα ποίημα· δυο τρυφερές κουβέντες. Η Γιορτή της Μητέρας τιμάται δεόντως σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, που δύσκολα κανείς την προσπερνά. Δίπλα μας, ωστόσο, μεγαλώνουν πολλά παιδιά και έφηβοι που μετρούν ήδη αντίστροφα τις ώρες, ώστε αυτή η δυσβάσταχτη μέρα να φτάσει στο τέλος της – είναι εκείνα που έχουν χάσει πρόωρα αυτήν που τους έφερε στη ζωή.
⇒ Διαβάστε επίσης: Ημέρα της μητέρας: Μια νέα γιορτή με ρίζες που χάνονται στα βάθη των αιώνων
«Τέτοιες μέρες τα τηλέφωνα του οργανισμού μας χτυπούν ασταμάτητα, μας καλούν πρωτίστως εκπαιδευτικοί, που αναρωτιούνται πώς να διαχειριστούν καλύτερα τη γιορτινή ημέρα, όταν στην τάξη τους έχουν μαθητή ή μαθητές ορφανούς από μητέρα», αναφέρει στην «Κ» η Κέλλυ Μωραΐτη, ψυχολόγος στην αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «Μέριμνα», η οποία διατηρεί Συμβουλευτικά Κέντρα Στήριξης στο Πένθος σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Η επιστημονική ομάδα της «Μέριμνας», του μοναδικού φορέα στη χώρα μας που προσφέρει επιστημονική υποστήριξη στο σκέλος αυτό, λαμβάνει αιτήματα από οικογένειες, μέλη των οποίων νοσούν βαριά, είχαν κάποιο σοβαρό ατύχημα ή έχουν καταλήξει. «Η κάθε περίπτωση απαιτεί εξατομικευμένη προσέγγιση», διευκρινίζει η κ. Μωραΐτη, «εμείς ως “Μέριμνα” προσφέρουμε ατομικές συνεδρίες, ομαδικές, ενώ διοργανώνουμε και ημερίδες σχετικά με την αγωγή του θρήνου». Οπως τονίζει η κ. Μωραΐτη, έπειτα και από 13 χρόνια εμπειρίας στο πεδίο, «ο θρήνος είναι μια αναμενόμενη, ανθρώπινη αντίδραση όταν χάνουμε ότιδήποτε σημαντικό από τη ζωή μας». Στόχος των ψυχολόγων, προφανώς, είναι η διευκόλυνση της διεργασίας. «Προσπαθούμε να βοηθήσουμε αυτόν που θρηνεί να επεξεργαστεί τις σκέψεις και τα συναισθήματά του», απαντά στο εύλογο ερώτημα. «Απώτερος στόχος μας είναι το άτομο να εντάξει την απώλεια με τέτοιον τρόπο στη ζωή του, ώστε να προχωρήσει χωρίς να την κουβαλάει μέσα του με τρόπο βαρύ και δυσλειτουργικό». Οσο βοηθητικές είναι οι ατομικές συνεδρίες, άλλο τόσο αναδεικνύονται και οι ομαδικές. «Οσοι πενθούν νιώθουν ότι δεν ανήκουν σε κανένα κοινωνικό σύνολο, ότι διαφοροποιούνται από όλους, οπότε η ένταξη σε μια ομάδα με κοινές εμπειρίες και προβλήματα λειτουργεί σαν βάλσαμο», υπογραμμίζει η ίδια. «Εχουμε εγκαινιάσει μια νέα δράση αλληλοϋποστήριξης μεταξύ οικογενειών και μεμονωμένων ατόμων που έχουν περάσει σε διαφορετικές εποχές πένθος».
Η παραπάνω διαχείριση του πένθους γίνεται βέβαια πιο απαιτητική όταν πρόκειται για παιδιά. «Χρειάζεται συχνά να βοηθήσουμε τα πολύ μικρά παιδιά να κατανοήσουν γνωστικά την έννοια του θανάτου, τον αμετάκλητο χαρακτήρα της», επισημαίνει, «έχουν πολλές αναπάντητες ερωτήσεις μέσα τους: τι το προκάλεσε; μήπως φταίω εγώ;». Τα παιδιά έχουν ανάγκη από τόσες πληροφορίες ώστε να κατανοήσουν επαρκώς το συμβάν.
Η νέα νοηματοδότηση
Σημαντικό βήμα είναι η νέα νοηματοδότηση της εμπειρίας. «Προσπαθούμε να βοηθήσουμε το παιδί να αναδομήσει τη σχέση ώστε να κρατήσουμε στοιχεία της, από την εποχή που το αγαπημένο μας πρόσωπο ήταν παρόν στη ζωή, στην τωρινή συνθήκη της απουσίας». Για την ομάδα της «Μέριμνας» είναι ουσιώδες να διατηρηθεί ζωντανή η σύνδεση των παιδιών με το αγαπημένο πρόσωπο που έχασαν. Ενα από τα εργαλεία που αξιοποιούν είναι το «κουτί των αναμνήσεων». «Χαρίζουμε ένα τέτοιο κουτί, άδειο, στα παιδιά, ενθαρρύνοντάς τα να το γεμίσουν με οτιδήποτε συνδέεται με το αγαπημένο πρόσωπο που “έφυγε”», περιγράφει η ίδια. «Το κουτί αποδεικνύεται πολύτιμο για τα πολύ μικρά παιδιά, που ενδεχομένως έχασαν τον γονιό τους π.χ. στα πέντε τους χρόνια, τότε ακόμα έχουν μνήμες από εκείνον, όμως, στα οκτώ, θα έχουν ξεχάσει πολλά – το κουτί τους εξελίσσεται τότε στον προσωπικό τους θησαυρό».
Το δίλημμα που βασανίζει συχνά τους οικείους των παιδιών είναι αν πρέπει να μιλούν μαζί τους για τον εκλιπόντα γονιό ή όχι. «Η απώλεια είναι δεδομένη, δεν την υπενθυμίζουμε αναφερόμενοι στον νεκρό», διευκρινίζει εξαρχής η ίδια, «οπότε το ζητούμενο είναι να το συζητάμε ή να αφήσουμε το παιδί να το σκέφτεται μόνο του;». Ωστόσο, «κανένα παιδί δεν θέλει να είναι μόνο του, οφείλουμε λοιπόν να του δώσουμε το μήνυμα ότι είμαστε πρόθυμοι να το ακούσουμε, αλλιώς είναι πιθανό να αποσυρθεί και να κλειστεί στον εαυτό του». Βέβαια, συχνά είναι οι ίδιοι οι ενήλικοι που δεν αντέχουν τέτοιες συζητήσεις και τις απωθούν. «Χρειάζονται και οι ίδιοι πρωτίστως υποστήριξη και ενδυνάμωση». Η στάση που θα κρατήσει ο σημαντικός ενήλικος έναντι του παιδιού τα επόμενα χρόνια είναι αποφασιστικής σημασίας. «Είναι βασικό να έχει δίπλα του έναν συναισθηματικά διαθέσιμο ενήλικο, που να μπορεί να αφουγκραστεί και να ανταποκριθεί στις ανάγκες του και το ίδιο να νιώθει ότι μπορεί να στηρίζεται σε εκείνον», σχολιάζει η κ. Μωραΐτη. «Χωρίς ένα τέτοιο οικείο πρόσωπο κοντά του, ακόμα και οι δικές μας προσπάθειες ενδέχεται να αποβούν άκαρπες».
Για τον εορτασμό της παγκόσμιας ημέρας, οι ψυχολόγοι της «Μέριμνας» προτείνουν μια διαφορετική αντιμετώπιση. «Πρέπει να βγούμε από το στερεότυπο ότι δεν μπορούμε να γιορτάσουμε την ημέρα επειδή η μαμά έχει πεθάνει», εξηγεί η κ. Μωραΐτη, «η μέρα ενδείκνυται για να υμνήσουμε τη σχέση μητέρας – παιδιού, όχι την παρουσία της». Τον τόνο σε αυτόν τον τρόπο εορτασμού θα μπορούσε να δώσει για παράδειγμα ο ίδιος ο εκπαιδευτικός, αν έπαιρνε τον λόγο μιλώντας για τη δική του μητέρα, που μπορεί λόγω ηλικίας να μη βρίσκεται στη ζωή. «Αν το παιδί έχει δώσει δείγματα ετοιμότητας, θα μπορούσε και εκείνο να πάρει τον λόγο», λέει ενδεικτικά η ίδια, «σε αυτές τις περιπτώσεις συμμορφωνόμαστε απόλυτα με τους ρυθμούς των παιδιών που θρηνούν».
Είναι βαθιά ριζωμένη η πεποίθηση σε όλους μας ότι ο θρήνος είναι κάτι βαρύ, έτσι όμως παραβλέπουμε τις δυνατότητες που μπορεί να δώσει σε κάθε άτομο να εξελιχθεί. Δεν είναι λίγες οι φορές που η κ. Μωραΐτη εκπλήσσεται από όσα της λένε τα παιδιά με τα οποία δουλεύει. «Το ξέρω ότι δεν έχω τη μαμά μου πια, αλλά την έχω κιόλας, βρίσκεται στο δικό μας, μυστικό, μέρος», είπε μια 7χρονη, σφραγίζοντας τη μοναδικότητα της σχέσης μητέρας – παιδιού.
Το πένθος εν μέσω πανδημίας
Το ξέσπασμα της πανδημίας έφερε τη «Μέριμνα» αντιμέτωπη με νέες προκλήσεις: αύξηση των θανάτων, αλλαγή του τελετουργικού θρήνου, κοινωνική αποστασιοποίηση… «Οι νέες συνθήκες επέβαλαν μειωμένη συμμετοχή της κοινότητας στο πένθος κάθε οικογένειας – για πολλούς η παρουσία φίλων στο σπίτι τις πρώτες μέρες και η συμπαράσταση στην κηδεία αποτελούν σημαντική βοήθεια, την οποία στερήθηκαν», παρατηρεί η κ. Μωραΐτη. Η ομάδα των ψυχολόγων της «Μέριμνας», υπό την επιστημονική ευθύνη της Δανάης Παπαδάτου, καθηγήτριας Κλινικής Ψυχολογίας και προέδρου της «Μέριμνας», δημιούργησε πληροφοριακό υλικό και τηλεοπτικό σποτ για τη στήριξη στο πένθος παιδιών και οικογενειών κατά την περίοδο της πανδημίας. «Είχαμε μια σημαντική αύξηση των αιτημάτων για στήριξη στο πένθος λόγω θανάτου από COVID-19 το πρώτο τετράμηνο του 2021, συνολικά 30 περιστατικά, 20 στην Αθήνα και 10 στη Θεσσαλονίκη», λέει στην «Κ» η Ευγενία Βαθάκου, διευθύνουσα σύμβουλος της «Μέριμνας», «ενώ το 2020 είχαμε διαχειριστεί έντεκα τέτοια περιστατικά στη Θεσσαλονίκη μέσω τηλεφωνικής συμβουλευτικής».