Δυσεπίλυτο γρίφο αποτελούν για τους πολεοδόμους οι περιοχές όπου οι κατοικίες συνυπάρχουν με δάση ή δασική βλάστηση. Κύρια αιτία είναι συνήθως το προβληματικό νομικό τους καθεστώς, καθώς συχνά πρόκειται για περιοχές αυθαιρέτων ή καταπατημένων δασικών εκτάσεων. Η εμπειρία του ειδικού πολεοδομικού σχεδίου που επελέγη μετά την τραγωδία στο Μάτι για να επιλύσει τα χρονίζοντα ζητήματα της περιοχής δείχνει ότι ακόμα και εκεί όπου η πολιτεία έχει τα νομικά εργαλεία να πάρει δραστικές αποφάσεις, η εξισορρόπηση ανάμεσα στις πολιτικές πιέσεις και στην ανάγκη ανασυγκρότησης με βάση κάποιους κανόνες είναι μια δύσκολη εξίσωση.
Ο Δημήτρης Οικονόμου, ομότιμος καθηγητής Πολεοδομίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, χειρίστηκε κατά τη θητεία του ως υφυπουργός Περιβάλλοντος την υπόθεση του ειδικού πολεοδομικού σχεδίου για το Μάτι. «Οι περιοχές στις οποίες υπάρχει οικιστική ανάπτυξη μέσα σε δασικές περιοχές είναι κατά κύριο λόγο περιοχές αυθαιρέτων ή περιοχές που χτίστηκαν με νόμιμες άδειες οι οποίες στη συνέχεια ακυρώθηκαν από το Συμβούλιο της Επικρατείας, όπως έγινε στο Πήλιο ή στον Αγιο Στέφανο. Δεν είναι όμως όλες οι περιπτώσεις ίδιες – στη Βαρυμπόμπη, για παράδειγμα, που τμήμα της κάηκε την περασμένη εβδομάδα, αν ελεγχθούν οι οικοδομικές άδειες που έχουν εκδοθεί νομίζω ότι θα αποκαλυφθεί πως πολλές εκδόθηκαν παράνομα», λέει στην «Κ». «Δεν υπάρχει μαγική συνταγή για τη διαχείρισή τους. Κατά τη γνώμη μου, οι περιοχές στις οποίες το κράτος χορήγησε άδειες, ακόμα κι αν ακυρώθηκαν μετά (δεν πρόκειται για πολλές, πάντως), πρέπει με κάποιο τρόπο να νομιμοποιηθούν και η υπόθεση να κλείσει εκεί. Για τις περιοχές αυθαιρέτων, το ιδανικό θα ήταν να γκρεμιστούν. Επειδή όμως αυτό δεν είναι πολιτικά εφικτό, πρέπει να θεσμοθετηθούν κάποια κριτήρια πυκνότητας και να εξαιρεθούν οι περιπτώσεις όπου η κατάσταση δεν είναι αναστρέψιμη».
Οι δυσκολίες αυτές ήρθαν στο φως και στο Μάτι, μετά την καταστροφή. «Σε κάθε βήμα υπήρχαν αντιδράσεις. Για παράδειγμα, υπάρχουν πάρα πολλά αυθαίρετα μέσα σε ρέματα. Το σχέδιο προσπαθεί να μειώσει όσο γίνεται περισσότερο τις κατεδαφίσεις, διατηρώντας με τεχνικά έργα ασφαλή την κοίτη. Επίσης, έπρεπε να αναδιαταχθεί το οδικό δίκτυο – τελικώς επελέγησαν οι λύσεις που θα το καταστήσουν λειτουργικό με τις λιγότερες δυνατές παρεμβάσεις, άρα και διαμαρτυρίες. Ενα άλλο πρόβλημα ήταν ότι έπρεπε να υποδειχθούν οι δασικές εκτάσεις από το δασαρχείο – και βέβαια στις αμφισβητούμενες ακολούθησε… μάχη».
Ο πολεοδόμος Λουκάς Τριάντης ασχολήθηκε και αυτός με το ειδικό πολεοδομικό σχέδιο στο Μάτι, κατά τα πρώτα του στάδια. «Στους “μεικτούς” οικισμούς κατά κανόνα συναντούμε τους πολύ ισχυρούς θεσμούς τής εκτός σχεδίου και της αυθαίρετης δόμησης, συχνά με αλληλεπικαλύψεις», παρατηρεί. «Επίσης υπάρχουν διάφορες “παλιές ιστορίες”, όπως οικοδομικοί συνεταιρισμοί που αντιμετώπισαν κάποιο πρόβλημα, ή εκτάσεις με περίπλοκα ιδιοκτησιακά καθεστώτα, καταστάσεις που κρατούν δεκαετίες. Θεωρητικά το πολεοδομικό κομμάτι έπρεπε να έρχεται αφού λυθεί το δασικό κι αυτός είναι ο λόγος που πολλές από τις περιοχές αυτές δεν έχουν πολεοδομηθεί. Η πολιτεία έχει κατά καιρούς δοκιμάσει διάφορα, όπως τις οικιστικές πυκνώσεις, στις οποίες το Συμβούλιο της Επικρατείας ήταν αρνητικό, ή το μοντέλο των ειδικών πολεοδομικών σχεδίων, που θα δοκιμαστεί τώρα στο Μάτι και, όπως έχει εξαγγελθεί, σε οικισμούς αυθαιρέτων στον Υμηττό. Το ζήτημα στις περιπτώσεις αυτές είναι ο στόχος του πολεοδομικού σχεδιασμού, που δεν είναι πάντα σαφής και σίγουρα δεν είναι αυτός που θα όριζε η επιστήμη».
Στο Μάτι έγιναν αναγκαστικά πολιτικές επιλογές. «Στο Μάτι αποφασίστηκε να πολεοδομηθούν κάποιες περιοχές και κάποιες να εξαιρεθούν. Είναι μια εσωτερική επιλογή, η συνταγματικότητα της οποίας θα δοκιμαστεί όταν ολοκληρωθεί το σχετικό προεδρικό διάταγμα ή από προσφυγές όσων δεν νομιμοποιήθηκαν». Σύμφωνα με τον κ. Τριάντη, η κλιματική κρίση θα πρέπει να οδηγήσει στην επανεξέταση πολλών από αυτά που θεωρούμε δεδομένα. «Θα πρέπει να ξαναδούμε τη δόμηση στα δάση, είτε οικιστική είτε τουριστική. Η περίοδος που ζούμε έχει διάφορες αντιφάσεις, μία εκ των οποίων είναι και η ακόλουθη: από τη μια πλευρά έχουμε πολύ τεκμηριωμένες μελέτες για την κλιματική κρίση, ευρωπαϊκές κατευθύνσεις για την προστασία της βιοποικιλότητας, την περιφρούρηση δασικών και αγροτικών εκτάσεων ως πόρων, τη διαφύλαξη των αδόμητων χώρων. Από την άλλη πλευρά, συνεχίζουμε σε ένα σενάριο business as usual, που “ντύνεται” με μια ρητορική περί ανθεκτικότητας και αειφορίας. Κατά τη γνώμη μου, καταστροφές σαν και αυτή που ζήσαμε φέτος θα πρέπει να μας προβληματίσουν σοβαρά για το ποιον από τους δύο δρόμους θα ακολουθήσουμε. Δεν είμαι πολύ αισιόδοξος, είδαμε τι κατάληξη είχαν για ακόμα μια φορά οι προσπάθειες περιορισμού τής εκτός σχεδίου δόμησης».