Ενα καφέ στην πλατεία Αγίας Ειρήνης. Στο τραπέζι νέα προϊόντα καπνού (ΝΠΚ), τα στικ θερμαινόμενου καπνού, αλλά και συμβατικά τσιγάρα που αλλάζουν χέρια ανάλογα με το αν το στικ είναι φορτισμένο. Δίπλα, μια ομάδα κρατικών υπαλλήλων πραγματοποιεί ελέγχους για την τήρηση των μέτρων κατά της πανδημίας. Δεν δείχνει να ενοχλείται από την παρουσία καπνιστών στον «ημίκλειστο χώρο» (πρόκειται για τους χώρους που είναι κλειστοί-ανοιχτοί και που έχουν δώσει ένα ομιχλώδες «άλλοθι» στους ελέγχους για το κάπνισμα, όχι χωρίς ευθύνη του υπουργείου Ανάπτυξης που δεν σπεύδει να αποσαφηνίσει τι είναι ανοιχτός και τι κλειστός χώρος – διότι «ολίγον έγκυος» δεν υπάρχει).
Λίγες ημέρες αργότερα, συζητάμε με τον καθηγητή πνευμονολογίας Παναγιώτη Μπεχράκη, δηλαδή αυτόν που για λογαριασμό του υπουργείου Υγείας έχει την ευθύνη περιορισμού του καπνίσματος. Ο κ. Μπεχράκης τονίζει ότι στο διάστημα 2014-2019 ο πληθυσμός των καπνιστών είχε μειωθεί, σύμφωνα με τα στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας. Τα στοιχεία είναι εύγλωττα:
• Ενας στους τέσσερις (24,9%) ηλικίας 15 ετών και άνω έκαναν χρήση καπνού και συναφών προϊόντων καθημερινά (μη συμπεριλαμβανομένου του ηλεκτρονικού τσιγάρου). Σε σύγκριση με το 2014 (27,3%) καταγράφεται μείωση 8,8%.
• Ποσοστό 3,7% έκανε χρήση καπνού και συναφών προϊόντων περιστασιακά. Σε σύγκριση με το 2014 (5,3%) καταγράφεται επίσης μείωση.
Η υποχώρηση
Λίγα 24ωρα αργότερα, στο συνέδριο για τα οικονομικά της Υγείας ο ομότιμος καθηγητής Γιάννης Τούντας μίλησε για πρώτη φορά για «στασιμότητα ή και “υποχώρηση” στη μείωση του αριθμού των καπνιστών μέσα στην πανδημία. Η Ελλάδα παραμένει με ένα από τα πιο υψηλά ποσοστά καπνιστών διεθνώς, με αποτέλεσμα να πεθαίνουν πάνω από 15.000 άνθρωποι ετησίως εξαιτίας του και να μη λαμβάνεται κανένα επιπλέον μέτρο για την αντιμετώπιση αυτής της επιδημίας».
Ο κ. Τούντας επικαλείται έρευνα της Metron Analysis και του Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής το 2017 και το 2021 σε δείγμα 1.001 ανθρώπων, όπου διαφαίνεται σαφώς ότι υπάρχει μια μικρή άνοδος του αριθμού των καπνιστών. Αν τον Μάιο του 2017 δεν κάπνιζε το 64% των ερωτηθέντων, τον Νοέμβριο του 2021 το ποσοστό αυτό είχε πέσει στο 60%, με αντίστοιχη άνοδο εκείνων που καπνίζουν είτε σταθερά είτε περιστασιακά.
Εκκληση για «εντατικοποίηση των ελέγχων στους κλειστούς χώρους, οι οποίοι μέσα στην πανδημία έχουν ατονήσει», απευθύνει μέσω της «Κ» ο καθηγητής Παναγιώτης Μπεχράκης.
Τον Δεκέμβριο του 2021 πραγματοποιείται σε κεντρικό ξενοδοχείο της Αθήνας το συνέδριο της πνευμονολογικής εταιρείας, όπου παρουσιάζονται από την επίκουρη καθηγήτρια πνευμονολογίας Βασιλική Κατσαούνου, η οποία διευθύνει το ιατρείο διακοπής καπνίσματος του «Ευαγγελισμού», στοιχεία από το ευρωβαρόμετρο. Το ποσοστό συμμόρφωσης στον νόμο στα νοσοκομεία από τους επαγγελματίες Υγείας και τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ δείχνουν μια τάση υποχώρησης μέσα στην πανδημία. Παντού επιβεβαιώνεται τάση υποχώρησης της μείωσης του πληθυσμού των καπνιστών. Ενισχύονται έτσι τα ευρήματα της έρευνας Τούντα / Metron Analysis, με το ευρωβαρόμετρο να ανεβάζει το ποσοστό των καπνιστών, μόνιμων και περιστασιακών, στο 42%.
Ο καθηγητής στο Imperial Φίλιππος Φιλιππίδης που συνέκρινε πολλές ίδιες μετρήσεις έχει επισημάνει –παρά τις μεθοδολογικές διαφορές σε αυτές που έχουν δημοσιευθεί την τελευταία διετία– μία σαφή τάση ανόδου. Ετσι, το 37% του ευρωβαρόμετρου το 2017 έγινε 42% το 2020, ενώ οι αριθμοί της μελέτης της Hellas Health (Ινστιτούτο Προληπτικής και Κοινωνικής Ιατρικής / Metron Analysis) είναι ακόμα πιο σαφείς (2008: 42,6%, 2010: 42,6%, 2011: 37,9%, 2015: 36,5%, 2017: 36%, 2021: 40%).
Ο Παναγιώτης Μπεχράκης που είχε παρουσιάσει τα αποτελέσματα των κοινωνικών τάσεων σχετικά με το κάπνισμα στον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη –μαζί είχαν παρουσιάσει το φθινόπωρο του 2019 τον στόχο για περαιτέρω μείωση του καπνίσματος κατά 30% έως το 2025– απευθύνει έκκληση μέσω της «Κ» στον πρωθυπουργό «για εντατικοποίηση των ελέγχων στους κλειστούς χώρους και στους χώρους συγκέντρωσης νέων όπου μέσα στην πανδημία οι έλεγχοι έχουν τελείως ατονήσει».
Στη γειτονική Ιταλία το Ανώτερο Ινστιτούτο Υγείας, δηλαδή ο θεσμικός επιστημονικός σύμβουλος του ιταλικού υπουργείου Υγείας, αποδίδει τη στασιμότητα στη μείωση του πληθυσμού που καπνίζει και στη διάδοση των νέων προϊόντων θέρμανσης καπνού. Στην Ελλάδα τέτοιες συσχετίσεις δεν έχουν γίνει με βάση στατιστικές, και μάλιστα στα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ φαίνεται ένα χαμηλό μονοψήφιο νούμερο (1,5%) καπνιστών που «ατμίζουν» χρησιμοποιώντας ηλεκτρονικά τσιγάρα.
Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», η ανησυχία για την τάση επιστροφής στο κάπνισμα ιδιαίτερα τη διετία 2020-2021 έχει φτάσει και στα αυτιά της κυβέρνησης από μηνύματα πολιτών που διαμαρτύρονται για τη «χαλάρωση των ελέγχων και την αύξηση του παθητικού καπνίσματος σε κλειστούς χώρους». Στις ελεγκτικές υπηρεσίες (Αστυνομία, ΕΑΔ) δεν αρνούνται ότι οι έλεγχοι αυτοί έχουν χαλαρώσει, αλλά αποδίδουν τη χαλάρωση σε άλλες προτεραιότητες και στην ασάφεια σχετικά με το «τι είναι» κλειστός χώρος.
Να σημειωθεί ότι στην τελευταία σχετική έρευνα της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής του 2019 «επτά στους δέκα ηλικίας 15 ετών και άνω που επισκέφθηκαν καφέ/μπαρ ή εστιατόριο/ταβέρνα κλειστού χώρου, αντιλήφθηκαν να καπνίζουν/ατμίζουν άλλοι γύρω τους (73% και 66,3%, αντίστοιχα). Σε σύγκριση με το 2014, καταγράφεται μείωση 15,2% και 20,5%, αντίστοιχα (2014: 86,1% για καφέ/μπαρ και 83,4% για εστιατόρια/ταβέρνες).
Αυτή η τάση τώρα φαίνεται να έχει ανατραπεί εξαιτίας της χαλάρωσης των ελέγχων. Επιστήμονες όπως η κ. Κατσαούνου και ο κ. Τούντας πιστεύουν ότι σε αυτό συμβάλλει και η έλλειψη της κρατικής στήριξης στα ιατρεία διακοπής καπνίσματος. «Τα λίγα ιατρεία διακοπής καπνίσματος», λέει ο Γ. Τούντας, «παραμένουν παραμελημένα, χωρίς ουσιαστική ενίσχυση, ενώ δεν αξιοποιείται η ψηφιακή τεχνολογία για τη διακοπή του καπνίσματος».