Καινούργια κομμάτια στο παζλ της οικολογικής αλληλεπίδρασης.
Μπορεί να ακούγεται χιλιοειπωμένο, αλλά η Ελλάδα είναι ένας παράδεισος για τη βιοποικιλότητα. Χάρη στις συστηματικές προσπάθειες μεμονωμένων επιστημόνων ή επιστημονικών φορέων, των πανεπιστημίων και των εργαστηρίων τους, ο παράδεισος αυτός συνεχίζει να αποκαλύπτεται ακόμη και σήμερα. Νέα ενδημικά είδη καταγράφονται, αθέατες πλευρές της χλωρίδας και της πανίδας φωτίζονται, προσθέτοντας άλλο ένα κομμάτι σε αυτό το παζλ της οικολογικής αλληλεπίδρασης που γνωρίζουμε ως λειτουργία της φύσης. Τρεις τέτοιες ερευνητικές προσπάθειες παρουσιάστηκαν πριν από λίγες ημέρες στην Επιτροπή Προστασίας Περιβάλλοντος της Βουλής. Η πρώτη αφορά μια προσπάθεια 40 ετών για τη μελέτη των επικονιαστών, των πολύτιμων αυτών υποστηρικτών των φυσικών λειτουργιών. Μέσα από τη μελέτη προκύπτει ότι η χώρα μας έχει περισσότερα από 1.200 είδη άγριων μελισσών – μόνο η Λέσβος έχει περισσότερα είδη από ό,τι η Γερμανία. Η δεύτερη αφορά ένα πρόγραμμα LIFE που ξεκίνησε το 2014 και τη μελέτη δέκα ειδών νυχτερίδων και την καταγραφή της σπηλαιόβιας ζωής. Και εκεί τα αποτελέσματα είναι μέχρι τώρα εντυπωσιακά, καθώς αποκαλύπτονται πληθυσμοί νυχτερίδων που μέχρι σήμερα δεν γνωρίζαμε πως υπήρχαν, αλλά και η σημασία ακόμη και μικρών σπηλαίων στη βιοποικιλότητα, αφού συχνά κρύβουν σπάνια ενδημικά είδη. Το τρίτο αφορά ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα υπό μελέτη: την επανεισαγωγή στη χώρα μας του κάστορα, που έχει εξαφανιστεί εδώ και τουλάχιστον έναν αιώνα, ως μέσο ενίσχυσης των οικοσυστημάτων. Δίπλα στις επιτυχίες, ωστόσο, υπάρχουν και οι γνωστές αβελτηρίες. Η χώρα κατάφερε να εγκριθεί από το Ταμείο Ανάκαμψης μια πρόταση 100 εκατ. ευρώ για δράσεις μελέτης και προστασίας της βιοποικιλότητας. Παρότι τα χρονοδιαγράμματα του Ταμείου Ανάκαμψης είναι αυστηρά, το υπουργείο Περιβάλλοντος έχει ήδη χάσει οκτώ μήνες από την προετοιμασία των έργων, επιβεβαιώνοντας τη γενικότερη αδιαφορία του για θέματα φυσικού περιβάλλοντος.
Ο θαυμαστός κόσμος των άγριων μελισσών
Περισσότερα από 1.200 είδη άγριων μελισσών –σε σχέση με το μόλις ένα που χρησιμοποιείται στη μελισσοκομία– έχουν καταγράψει επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Καθώς η επιστημονική γνώση για τους επικονιαστές και τη σχέση τους με τα άνθη αυξάνεται, αποκαλύπτεται ένας μοναδικός κόσμος αλληλεπίδρασης, μια ανεκτίμητη οικοσυστημική υπηρεσία για τη διατήρηση της φύσης.
Η Θεοδώρα Πετανίδου, καθηγήτρια Οικολογίας και Οικογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ασχολείται με το αντικείμενο αυτό σχεδόν 40 χρόνια – τα τελευταία 20 συντονίζει τη συστηματική δουλειά που γίνεται στο εργαστήριο Βιογεωγραφίας και Οικολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. «Προσπαθούμε να κατανοήσουμε, όχι τόσο τη βιολογία των επικονιαστών όσο την οικολογία τους, τη σχέση τους με τα άνθη. Ποιος είναι ο εταίρος τίνος, ποια είναι η εξάρτησή τους από τις κλιματικές συνθήκες, ποια είναι η βιογεωγραφία τους, τι τους απειλεί», εξηγεί η κ. Πετανίδου.
Μέσα από την πολυετή έρευνά της και του εργαστηρίου καταγράφηκαν 1.200 είδη άγριων μελισσών, περισσότερα από ό,τι σε πολύ μεγαλύτερες μεσογειακές χώρες, όπως η Ιταλία και η Ισπανία. Μόνο στη Λέσβο έχουν καταγραφεί 650 είδη, όταν σε όλη τη Γερμανία φθάνουν τα 600.
«Μελετήσαμε μεταξύ άλλων την επίπτωση της βόσκησης και των δασικών πυρκαγιών. Εκεί που καταλήξαμε είναι ότι η μέση ένταση, τόσο της βόσκησης όσο και μιας πυρκαγιάς, είναι εκείνη που έχει τα μεγαλύτερα οφέλη για τη βιοποικιλότητα. Μελετήσαμε επίσης την επίπτωση της μελισσοκομίας στα οικοσυστήματα του Αιγαίου και ιδίως στις Κυκλάδες και είδαμε ότι η υπερβολική μελισσοκομία είναι εχθρική προς τις άγριες μέλισσες. Κι αυτό γιατί οι άγριες μέλισσες… τα κάνουν όλα μόνες τους, δεν έχουν έτοιμες κυψέλες και κοινωνίες με μοιρασμένους ρόλους και έτσι οι κοινές μέλισσες κυριαρχούν στο πεδίο».
Ενα από τα ζητήματα που κερδίζει το επιστημονικό ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια είναι η κλιματική αλλαγή. «Οι μέλισσες είναι θερμόφιλες, άρα δεν επηρεάζονται από την άνοδο της θερμοκρασίας. Ομως επηρεάζονται τα φυτά, που θα έχουν λιγότερη παραγωγή νέκταρ και θα ανθοφορούν νωρίτερα. Επομένως θα μειωθεί ο χρόνος της αλληλεπίδρασης με τα έντομα. Τα στοιχεία μας δείχνουν ότι το 2080, το 60% των μελισσών του Αιγαίου ίσως να μην υπάρχει».
Ο κάστορας επιστρέφει έπειτα από έναν αιώνα;
Η επανεισαγωγή ενός είδους σε μια περιοχή από όπου εξαφανίστηκε είναι μια υπόθεση εξαιρετικά δύσκολη, που απαιτεί σχεδιασμό, μελέτη και προσοχή. Μια τέτοια επιστημονική προσπάθεια αφορά την επανεισαγωγή του κάστορα στην Ελλάδα, ενός είδους που έχει εξαφανιστεί από τη χώρα μας εδώ και έναν αιώνα.
Η ύπαρξή του επιβεβαιώνεται όχι μόνο από αναφορές, αλλά και από ένα βαλσαμωμένο ζώο, που συνέλεξε ομάδα Γάλλων επιστημόνων στο Μεσολόγγι στα τέλη του 19ου αιώνα και βρίσκεται σήμερα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
«Τα τελευταία χρόνια η επανεισαγωγή ειδών και η αποκατάσταση υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων βρίσκεται πολύ ψηλά στην ευρωπαϊκή ατζέντα, καθώς οι παραδοσιακές πρακτικές προστασίας δεν είναι πάντα επαρκείς», λέει ο Θεόδωρος Κομηνός, από το Εργαστήριο Ζωολογίας του τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ. «Με βάση λοιπόν αυτή τη συζήτηση προτείναμε να εξεταστεί η επανεισαγωγή του κάστορα, σύμφωνα με τις διεθνείς προδιαγραφές του IUCN και χρηματοδότηση από το Beaver Trust UK. Είναι μία από τις πρώτες προσπάθειες για την επανεισαγωγή ενός εξαφανισμένου είδους στην Ελλάδα. Η μελέτη, που θα ολοκληρωθεί έως το τέλος του έτους, εξετάζει τρεις περιοχές: τη λεκάνη απορροής του Αλιάκμονα, την οροσειρά της Ροδόπης και τα ορεινά του Εβρου. Περιμένουμε το επόμενο διάστημα ειδικούς από τη Μεγάλη Βρετανία, τη Νορβηγία και τη Γερμανία για να μας βοηθήσουν να προκρίνουμε την πιο κατάλληλη. Επίσης συζητούμε τη δημιουργία ενός χώρου στην Καστοριά, ενδεχομένως και σε ακόμα μια περιοχή, όπου θα βρίσκονται σε αιχμαλωσία 2-3 κάστορες, ώστε να γίνει γνωστό το είδος όχι μόνο στους ντόπιους αλλά και γενικά στη χώρα μας».
Οι κάστορες θα «συλληφθούν» στη Γερμανία και θα μεταφερθούν σε έναν ικανό αριθμό ώστε να δημιουργηθεί ένας τοπικός πληθυσμός. «Η επανεισαγωγή του κάστορα θα είναι ευεργετική γιατί δημιουργεί περιβάλλοντα στα οποία μπορούν να ζήσουν πολλά είδη ψαριών, αμφιβίων, ασπόνδυλων. Στη χώρα μας εκτιμάμε ότι θα ευεργετηθούν περισσότερα από 150 ζωικά είδη». Συντονιστές του προγράμματος είναι οι ερευνητές στο Εργαστήριο Ζωολογίας Θεόδωρος Κομηνός και Αντωνία Γαλανάκη, ενώ επιστημονικός υπεύθυνος είναι ο καθηγητής ζωολογίας Διονύσης Γιουλάτος.
Οι άγνωστοι ένοικοι των σπηλαίων μας
Μέχρι πριν από λίγα χρόνια η γνώση μας για τη βιοποικιλότητα των ελληνικών σπηλαίων περιοριζόταν σε δύο-τρία σπήλαια. Χάρη όμως στο πρόγραμμα LIFE Grecabat, σήμερα έχουν μελετηθεί περισσότερα από 203 σπήλαια και 144 κελιά, ενώ έχουν αξιολογηθεί χιλιάδες ζώα και φυτά, και οι ιδιαιτερότητες που αποκαλύπτονται είναι πολύ ενδιαφέρουσες. «Από τα 301 είδη ασπόνδυλων που έχουν καταγραφεί, τα 260 ζουν αποκλειστικά σε 1-2 γειτονικά σπήλαια. Υπάρχουν σπήλαια που έχουν ένα ή δύο, έως και οκτώ ενδημικά είδη, που ζουν δηλαδή μόνον εκεί. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση δύο πολύ μικρών σπηλαίων στον Προφήτη Ηλία, στη Σαντορίνη, στις οποίες βρήκαμε πέντε ενδημικά είδη», εξηγεί ο Καλούστ Παραγκαμιάν, διευθυντής του Ινστιτούτου Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας και μέλος του προγράμματος LIFE. «Κατά τις δειγματοληψίες μας ανακαλύφθηκαν επίσης αποικίες νυχτερίδων από τις μεγαλύτερες στην Ευρώπη, τις οποίες δεν γνωρίζαμε, γιατί δεν είχε γίνει ποτέ συστηματική έρευνα». Στο πλαίσιο του προγράμματος έγιναν πολλά πράγματα για πρώτη φορά στη χώρα μας. «Δόθηκαν σε σπηλαιολόγους μικρόφωνα υπερήχων, που καταγράφουν τις φωνές των νυχτερίδων, τις οποίες στη συνέχεια μελετά το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης. Εχουμε δημιουργήσει με ελάχιστους πόρους 36 καταγραφείς, που παρακολουθούν την ποιότητα του αέρα στα σπήλαια. Με αυτούς θα μελετήσουμε πόση ώρα χρειάζονται οι συνθήκες σε ένα επισκέψιμο σπήλαιο να επανέλθουν, ώστε να μπορούμε να καθορίσουμε την επισκεψιμότητά τους. Σε τρία σπήλαια θα τοποθετηθούν συστήματα με κάμερες, το πιο εξελιγμένο στο σπήλαιο των Λιμνών στα Καλάβρυτα». Τα ζητήματα που συνδέονται με την προστασία της βιοποικιλότητας των σπηλαίων είναι πολλά. «Σήμερα υπάρχουν 33 σπήλαια στη χώρα μας, στα οποία υπάρχει είσοδος με εισιτήριο. Με εξαίρεση τα σπήλαια που διαχειρίζεται το υπουργείο Πολιτισμού, στα υπόλοιπα δεν γνωρίζουμε ούτε πόσοι τα επισκέπτονται ούτε τι εισπράττεται και πού καταλήγει. Η θεσμική προστασία των σπηλαίων είναι ένα τεράστιο ζήτημα και βοηθάμε το υπουργείο Περιβάλλοντος στην αντιμετώπισή του». Στο LIFE Grecabat συμμετέχουν, εκτός από το Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, η εταιρεία ΑΤΕΠΕ Διαχείριση Οικοσυστημάτων, το Πράσινο Ταμείο και το ΥΠΕΝ.
Κινδυνεύουν να χαθούν 100 εκατ. ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης
Παρότι τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η μελέτη της ελληνικής βιοποικιλότητας έχει γίνει πιο συστηματική, η εξεύρεση χρηματοδοτήσεων για ερευνητικά προγράμματα από φορείς και πανεπιστήμια παραμένει πάντα μια δύσκολη εξίσωση. Με την έννοια αυτή, η εξασφάλιση 100 εκατ. ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης για έργα μελέτης και προστασίας της βιοποικιλότητας είναι σίγουρα μια εξαιρετική είδηση. Μόνο που η σωστή αξιοποίηση της χρηματοδότησης αυτής δείχνει να διακυβεύεται από… την απραξία του υπουργείου Περιβάλλοντος, καθώς οκτώ μήνες μετά δεν έχουν ξεκινήσει οι διαδικασίες ένταξης, χρηματοδότησης και υλοποίησης των δράσεων. Τον Νοέμβριο του 2020 η τότε πολιτική ηγεσία του υπουργείου Περιβάλλοντος ανέθεσε στον ΟΦΥΠΕΚΑ (Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής) την προετοιμασία, κατάρτιση και υποβολή προς χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης μιας πρότασης για τη βιοποικιλότητα. Ο ΟΦΥΠΕΚΑ όντως προετοίμασε έγκαιρα και κατέθεσε τον Μάιο του 2021 πρόταση ύψους 100 εκατ. ευρώ για δράσεις προστασίας της βιοποικιλότητας, η οποία εγκρίθηκε από την Ε.Ε. ένα μήνα αργότερα. Η πρόταση περιλαμβάνει τέσσερις δράσεις: 1) Εγκατάσταση δικτύου μονοπατιών και περιηγητικών διαδρομών σε περιοχές του δικτύου Natura 2000 (30 εκατ. ευρώ). 2) Δημιουργία Εθνικού Συστήματος Mόνιμης Παρακολούθησης, Εποπτείας – Φύλαξης και Κέντρο Παρατήρησης σε περιοχές δικτύου Natura 2000 (36 εκατ. ευρώ). 3) Αναβάθμιση και εκσυγχρονισμός υποδομών – Αποκατάσταση αναβαθμίδων για την προστασία της βιοποικιλότητας (28 εκατ. ευρώ). 4) Ψηφιοποίηση συλλογών φυσικής ιστορίας – Δημιουργία εταιρικής ταυτότητας για την ελληνική φύση: Φύση Ελλάδα / Nature Greece (6 εκατ. ευρώ). Μάλιστα, ο ίδιος ο επίτροπος Περιβάλλοντος Βιργκίνιους Σινκεβίτσιους έδωσε συγχαρητήρια για την εθνική πρόταση στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για τη βιοποικιλότητα, μιλώντας στην ελληνική Βουλή τον περασμένο Νοέμβριο. Μόνο που μετά την υποβολή και έγκριση της πρότασης (Ιούνιος 2021) δεν έχει γίνει το παραμικρό από το ΥΠΕΝ όσον αφορά τις διαδικασίες ένταξης, χρηματοδότησης και έναρξης υλοποίησης των δράσεων. Με 8 μήνες ήδη καθυστέρηση και τα στενά και αυστηρά χρονοδιαγράμματα που θέτει η Ε.Ε. για την υλοποίηση των δράσεων, υπάρχει κίνδυνος να απενταχθούν οι παραπάνω δράσεις και να χαθεί μια εξαιρετική συγκυρία που έχει η χώρα για τη χρηματοδότηση και υλοποίηση δράσεων που θα συνεισφέρουν ουσιαστικά στην προστασία και διατήρηση της βιοποικιλότητας, που τόσο εμφατικά προκρίνουν τόσο η ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία όσο και η ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα έως το 2030.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr