Αγαπητοί αναγνώστες και φίλοι, καθίστε τώρα αναπαυτικά: μετά από τα χταπόδια, ήρθε η ώρα να σας μιλήσω και για τα άλλα πράγματα που πρέπει να σταματήσουμε να τρώμε.
Το κρέας! Πρέπει να σταματήσουμε να τρώμε κρέας. Αυτό πιθανότατα το ξέρετε. Οι λόγοι είναι πολλοί -αναπάντεχα πολλοί. Οι περισσότεροι συνήθως επικαλούνται τους ηθικούς: τα περισσότερα από τα ζώα που τρώμε εκτρέφονται σε κακές ή σε άθλιες συνθήκες και περνούν τις σύντομες ζωές τους υποφέροντας, μόνο και μόνο για να τα φάμε. Υπάρχουν όμως και άλλοι λόγοι, πιο ανθρωποκεντρικοί. Πρώτα απ’ όλα, η υπερβολική κατανάλωση (ειδικά κάποιων τύπων) κρέατος προκαλεί προβλήματα στην υγεία. Επιπλέον, η σύγχρονη κτηνοτροφία ευθύνεται για το 14,5% των εκλύσεων αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούν την κλιματική αλλαγή. Η παραγωγή δύο κιλών μοσχαρίσιου κρέατος εκλύει όσα αέρια του θερμοκηπίου εκλύει μια πτήση από τη Νέα Υόρκη στο Λονδίνο. Μόνο οι αγελάδες που υπάρχουν στον κόσμο εκλύουν περισσότερα αέρια (κυρίως μεθάνιο) από ό,τι ολόκληρη η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακόμα, η διαδικασία της παραγωγής τροφής από τα ζώα είναι μια διαδικασία απίστευτα δαπανηρή και σπάταλη. Το ένα τρίτο του πόσιμου νερού που καταναλώνουν οι άνθρωποι στη Γη χρησιμοποιείται για την κτηνοτροφία -τέσσερις φορές περισσότερο νερό από όσο χρησιμοποιούμε όλοι οι άνθρωποι του κόσμου για να πίνουμε και για να πλενόμαστε στα σπίτια μας. Το 60% της καλλιεργήσιμης γης στον κόσμο δεν χρησιμοποιείται για να παράγονται τρόφιμα για τους ανθρώπους, αλλά για να παράγονται τρόφιμα για τα ζώα. Γιγάντιες εκτάσεις του Αμαζονίου ισοπεδώνονται για να γίνουν χωράφια, όχι για να παράγουν τρόφιμα για τους ανθρώπους, αλλά για να παράγουν ζωοτροφές. Το 70% των αντιβιωτικών που παράγει η ανθρωπότητα δεν προορίζονται για τους ανθρώπους, αλλά για τα ζώα. Και γιατί τόση δαπάνη; Γιατί τόση επένδυση;
Όχι μόνο επειδή παράγουμε πάρα πολύ κρέας (που ισχύει), αλλά κυρίως επειδή η παραγωγή κρέατος είναι μια απίστευτα αναποτελεσματική μέθοδος παραγωγής τροφής . Όλο αυτό το νερό, όλες οι ζωοτροφές και όλα τα αντιβιωτικά χρησιμοποιούνται για να φτιαχτούν ζώα των οποίων τρώμε σχεδόν αποκλειστικά τους μύες. Το υπόλοιπο πετιέται. Για να φτιαχτεί κρέας ενεργειακής αξίας μίας θερμίδας, χρειάζεται να καταναλωθεί ενέργεια ίση με εκατό.
Παρ’ όλα αυτά αυτή η παράλογα σπάταλη βιομηχανία εξακολουθεί να ακμάζει, μολύνοντας (το περιβάλλον) και βασανίζοντας (τα ζώα), απασχολώντας εκατομμύρια κτηνοτρόφους και εργάτες σε όλο τον κόσμο. Και ο κόσμος απολαμβάνει τα προϊόντα της αχόρταγα, ειδικά στις πιο πλούσιες χώρες. Στην Ελλάδα τρώμε 80 κιλά κρέας το χρόνο έκαστος και έκαστη, κατά μέσο όρο, πολύ παραπάνω από όσο χρειάζεται ο ανθρώπινος οργανισμός για να ζήσει. Είναι προφανές ότι κάτι πρέπει να αλλάξει εδώ. Αυτό το μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης τροφής δημιουργεί μεγάλα και σοβαρά προβλήματα.
Ξέρετε τι άλλο πρέπει να κόψουμε; Τα γλυκά. Ζάχαρη έχουν μέσα οι περισσότερες τροφές -αλλά η επιπλέον κρυσταλλική ζάχαρη που καταναλώνουμε με τα γλυκά, τους χυμούς, τους καφέδες και τις επεξεργασμένες τροφές (24 κιλά το χρόνο, κατά μέσο όρο), έχει συνδεθεί με την εμφάνιση διαβήτη, με την παχυσαρκία, με καρδιαγγειακά προβλήματα και με την καταστροφή των δοντιών. Αφήστε το ότι προκαλεί εθισμό. Ξέρετε τι άλλο προκαλεί εθισμό; Το αλκοόλ. Άλλο ένα πράγμα που πρέπει να σταματήσουμε να καταναλώνουμε.
Η αλλαγή διατροφικής πλεύσης είναι δύσκολο θέμα, διότι είναι φορτωμένο με ιστορία, συνήθειες και συμβολισμούς.
Όλα αυτά είναι γνωστά. Έχουν γραφτεί πολλές φορές (ακόμα και από εμένα) και σχεδόν σίγουρα όλες και όλοι τα έχετε ακουστά. Το ξέρουμε ότι είναι κακά όλα αυτά. Είναι βέβαιο ότι σε 200 χρόνια (αν εξακολουθεί τότε να υπάρχει ανθρωπότητα) οι άνθρωποι θα διαβάζουν ότι εμείς, στις αρχές του 21ου αιώνα, τρώγαμε μύες ζώων και δισακχαρίτες και θα μας αντιλαμβάνονται ως κάτι αφελή, πρωτόγονα, αυτοκαταστροφικά, σχεδόν μη-ανθρώπινα πλάσματα.
Παρ’ όλα αυτά, σχεδόν όλοι εξακολουθούμε να τρώμε κρέας και γλυκά. Εγώ, που σας έγραψα όλα τα παραπάνω, τρώω κρέας. Όχι 80 κιλά το χρόνο, και σίγουρα όχι όσο παλιά. Αλλά τρώω, γνωρίζοντας ότι η κάθε μπουκιά κάνει το μέλλον πιο ζοφερό και ζεστό, κι ότι σχεδόν σίγουρα προέρχεται από πλάσματα που υπέφεραν. Και γλυκά τρώω. Πολύ περισσότερα από όσα θα έπρεπε. Αμέσως πριν καθίσω να γράψω αυτό το άρθρο, έτρωγα παγωτό. Οι περισσότεροι από εσάς κάνετε το ίδιο. Κάποιοι, εικάζω, εξακολουθείτε να τρώτε ακόμα και χταπόδια. Γιατί συμβαίνει αυτό; Τι νόημα έχει να μαθαίνουμε, να ενημερωνόμαστε, να συζητάμε και να σκεφτόμαστε, όταν μετά συνεχίζουμε να κάνουμε λίγο-πολύ τα ίδια;
Κι έτσι εδώ φτάνουμε στην στροφή αυτού του άρθρου, στην κατά μία έννοια ανατροπή της υπόθεσης, όπως σε εκείνη η σκηνή που αυτή κοιμάται και της πέφτει η βέρα και ο Μπρους Γουίλις συνειδητοποιεί ότι είναι πεθαμένος.
Κάθε μέρα όλοι κι όλες μας παίρνουμε κάποιες αποφάσεις που είναι κοινές: δύο ή τρεις φορές την ημέρα πρέπει να αποφασίσουμε τι θα φάμε. Ο μέσος άνθρωπος τρώει κοντά 90.000 γεύματα στη ζωή του -είναι ένα από τα σημαντικότερα πράγματα που κάνουμε ως έμβια όντα. Πολύ φυσιολογικά, λοιπόν, το φαγητό στις ζωές μας δεν έχει μόνο τον στενά διατροφικό ρόλο του να μας κρατάει ζωντανούς. Ούτε έχει μόνο (ή κυρίως) ηθική ή “λογική” διάσταση. Είναι κάτι πολύ ευρύτερο και θεμελιώδες και, ως εκ τούτου, η διαδικασία λήψης αυτών των δεκάδων χιλιάδων αποφάσεων είναι πολύπλοκη και πολυδιάστατη. Για ένα πολύ μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού (για το οποίο ολόκληρη η υπόλοιπη κουβέντα που γίνεται σε αυτό εδώ το άρθρο είναι θεωρητική και ελιτίστικη), το φαγητό είναι καθημερινός αγώνας και διαρκής αγωνία. Επιπλέον, το φαγητό μπορεί να είναι και πολιτισμός, έθιμα, συνήθειες. Μπορεί να είναι ταυτότητα και μυρωδιές. Αναμνήσεις από τα φαγητά που έφτιαχνε η γιαγιά όταν ήμασταν μικροί, ή τα φαγητά που έψηνε ο θείος στο χωριό. Είναι ενίοτε, ακόμα, παρηγοριά. Είναι κοινωνικοποίηση και επικοινωνία. Φόντο για εμπειρίες, γνωριμίες και ταξίδια. Δεν μας είναι δύσκολο να σταματήσουμε να τρώμε κρέας μόνο επειδή είμαστε όντα ανορθολογικά κι αυτοκαταστροφικά. Είναι δύσκολο επειδή πρόκειται για μια επιλογή φορτωμένη με ιστορία, συνήθειες, ανάγκες, συμβολισμούς και κουλτούρα και, επιπλέον, επειδή είναι μια επιλογή που πρέπει να την παίρνουμε τρεις φορές την ημέρα. Πέρα από όλα τα άλλα, επηρεάζεται και από τη διαθεσιμότητα των τροφών, από την οικονομική μας άνεση και από την ευκολία πρόσβασης. Είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο θέμα.
Αλλαγές στις διατροφικές μας συνήθειες μπορούν να γίνουν, αλλά για τους περισσότερους μόνο σταδιακά. Τα έθιμα, οι πολιτισμικές ταυτότητες, ακόμα και αναμνήσεις αλλάζουν -αλλά αργά. Οι γεύσεις εξελίσσονται, οι προτεραιότητες μεταλλάσσονται, τα γούστα επικαιροποιούνται, αλλά αυτό παίρνει χρόνο. Κι όσο περνάει ο χρόνος, εμείς πρέπει δυο-τρεις φορές τη μέρα να εξακολουθούμε να επιλέγουμε (αν έχουμε την πολυτέλεια της επιλογής) τι θα φάμε. Στο διαβόητο, πια, κείμενο για τα χταπόδια, σας είχα γράψει και το εξής, που πολλοί αναγνώστες αγνόησαν, αλλά ήταν ουσιαστικό: “δεν είμαι ακτιβιστής και δεν είμαι σε θέση να σας πω τι να κάνετε για οποιοδήποτε θέμα. Οι ζωές σας είναι γεμάτες με κρίσιμες αποφάσεις για σοβαρά πράγματα, και δεν μπορώ -ούτε και θέλω- να επηρεάσω καμία”.
Ασφαλώς κανένα άρθρο πουθενά δεν μπορεί να αλλάξει κάτι τόσο περίπλοκο και θεμελιώδες όπως οι διατροφικές μας συνήθειες. Τα άρθρα, τα ντοκιμαντέρ, τα βιβλία και οι έρευνες συνεισφέρουν μόνο στη συζήτηση, στη (συλλογική και ατομική) αναζήτηση, στην αργή κατάλυση των σταδιακών αλλαγών. Κάποιες από αυτές τις αλλαγές, ομολογουμένως, είναι πιο εύκολες. Το να σταματήσει κανείς να τρώει ένα μαλάκιο που ούτως ή άλλως έτρωγε πέντε φορές το χρόνο, μπορεί να μην είναι καμιά τρομερή η πολύ δύσκολη θυσία. Το να σταματήσει να τρώει κρέας, όμως, με τα σούπερ μάρκετ και τα εστιατόρια που έχει διαθέσιμα, με τις επιλογές, τα έθιμα και το πολιτισμικό φορτίο του οικογενειακού περιβάλλοντος και της κοινωνίας στην οποία ζει, δεν είναι και τόσο απλό. Κάποιοι το καταφέρνουν -στο τελευταίο “Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες”, 8% των Ελλήνων δήλωσαν ότι δεν τρώνε κρέας. Οι υπόλοιποι, που θέλουμε το χρόνο μας, είναι απαραίτητο τέτοιες αλλαγές να τις σκεφτόμαστε και να τις συζητάμε. Αλλά είναι στ’ αλήθεια πολύ πιο δύσκολο να τις (και ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη για τη χρήση της επόμενης λέξης) χωνέψουμε.