Πεταλίδες, πετροσωλήνες, πίνες και γόνος. Αυτά είναι τα τέσσερα θαλασσινά εδέσματα τα οποία απαγορεύεται από τη νομοθεσία να καταναλώνουμε. Τα τρία πρώτα πιθανότατα δεν θα τα βρούμε σε κάποιο εστιατόριο, γιατί είναι εξαιρετικά δύσκολο να εντοπιστούν. Ομως τα τελευταία χρόνια, ψαροφαγία χωρίς γόνο καλαμαριού και γαρίδας στο τηγάνι δεν νοείται. Και αυτό, βέβαια, το γνωρίζουν οι ταβέρνες, που μας προτείνουν τα συγκεκριμένα αλιεύματα, τα οποία, αν κάποιος μπει στον κόπο να ρωτήσει, τα παρουσιάζουν ως «εισαγόμενα». Με λίγα λόγια: «Μην ανησυχείτε, η θάλασσα του διπλανού αδειάζει, όχι η δική μας». Η νομοθεσία στην πραγματικότητα σφυρίζει αδιάφορα σε σχέση με το τι συμβαίνει πραγματικά στη θάλασσα. Για τα περισσότερα είδη ψαριών δεν έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες μέτρησης ιχθυαποθεμάτων από το 2007. Εφόσον, λοιπόν, δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν το πρόβλημα, απλώς συνεχίζουμε να κάνουμε ότι δεν υπάρχει…
Στον απόηχο της μεγάλης συζήτησης με αφορμή το άρθρο «Γιατί δεν τρώω πλέον χταπόδι», έχει έρθει η ώρα να αναλογιστούμε τι πρέπει και τι δεν πρέπει να καταναλώνουμε. Οχι μόνο τι είναι νόμιμο, αλλά και τι είναι ηθικό και μακροπρόθεσμα συνετό, έτσι ώστε να συνεχίσουμε να βρίσκουμε ψάρια στη θάλασσα και τα επόμενα πολλά χρόνια. Κάποτε συνηθιζόταν οι υπεύθυνοι καταναλωτές να κυκλοφορούν με ένα «χαρακάκι» για να μετρούν το μέγεθος των ψαριών που καταναλώνουν, έτσι ώστε να σιγουρευτούν ότι πρόκειται για ενήλικα ψάρια που είχαν προλάβει να ενηλικιωθούν και να αναπαραχθούν. Ομως η μέθοδος αυτή δεν καλύπτει πολλές «ιδιοτροπίες» ως προς τον τρόπο αναπαραγωγής πολλών θαλάσσιων ειδών.
Γνωρίζουμε ότι τα ιχθυαποθέματα στη Μεσόγειο και την Ελλάδα βρίσκονται σε μεγάλη πίεση λόγω της υπεραλίευσης, της έλλειψης προστασίας αλλά και της κλιματικής αλλαγής. Το 96% των βενθοπελαγικών ψαριών (είδη που ζουν στον πυθμένα ή κοντά στον πυθμένα της θάλασσας) και το 71% των πελαγικών (γαύρος, σαρδέλα, προσφυγάκι κ.ά.) έχουν επηρεαστεί από την υπεραλίευση. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση, με την αλιευτική παραγωγή να έχει μειωθεί δραστικά τα τελευταία 20 χρόνια. Οι περιοχές απόλυτης προστασίας δεν καλύπτουν ούτε το 1% των θαλασσών μας, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να δημιουργηθούν επαρκή καταφύγια για την αναπαραγωγή των ψαριών.
Σε αυτό το πλαίσιο η iSea (περιβαλλοντική οργάνωση που εργάζεται για την προστασία των υδάτινων οικοσυστημάτων και συνεργάζεται με επιστημονικές ομάδες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό) έχει προετοιμάσει έναν οδηγό υπεύθυνης κατανάλωσης ψαριών και θαλασσινών για τους καταναλωτές. Ο οδηγός τον οποίο παρουσιάζει η «Κ» αναμένεται να δημοσιοποιηθεί σύντομα και θα περιλαμβάνει και προτάσεις κατανάλωσης ψαριών και θαλασσινών εκτός από τις απαγορεύσεις. Παράλληλα η οργάνωση, συγκεντρώνοντας πληροφορίες από δημοσιεύσεις επιστημόνων που έχουν μελετήσει τα είδη του Αιγαίου, παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για καταναλωτές και ερασιτέχνες αλιείς. «Η παύση του ψαρέματος ορισμένων ειδών σε περιόδους αναπαραγωγής μπορεί να μην αποτελεί νομική υποχρέωση, αλλά επιλογή που καθιστά τους ερασιτέχνες ψαράδες και τους καταναλωτές ηθικά μπροστάρηδες της προσπάθειας προστασίας των θαλασσών μας», επισημαίνεται από την οργάνωση.
Ο γόνος καλαμαριού και γαρίδας στο τηγάνι πρωταγωνιστούν στα τραπέζια των ψαροταβερνών ανά την ελληνική επικράτεια.
Ο Νίκος Δούμπας, ερευνητής της iSea, εξηγεί ότι πολλά από τα δημοφιλή στους καταναλωτές ψάρια, στην πραγματικότητα βρίσκονται υπό εξαφάνιση. Ο ροφός, η συναγρίδα, η στήρα, η σφυρίδα, ο ξιφίας, ο κόκκινος τόνος αλλά και ο μπακαλιάρος είναι ψάρια που ο πληθυσμός τους έχει μειωθεί επικίνδυνα. «Στη θάλασσα δεν μπορούμε να έχουμε την ίδια εικόνα για τους πληθυσμούς με αυτήν που έχουμε στη στεριά. Ωστόσο μπορούμε να δούμε τη μείωση του πληθυσμού», λέει.
Ενώ υπάρχουν πολλές οδηγίες για το ελάχιστο μέγεθος κατανάλωσης συγκεκριμένων ψαριών (με βάση πάντα την καταναλωτική υπευθυνότητα και όχι τη νομοθεσία), ώστε να προλάβουν να δώσουν απογόνους, τα πράγματα δεν είναι πάντα τόσο απλά. Ο ροφός, για παράδειγμα, μπορεί να καταναλωθεί εφόσον το μέγεθός του ξεπεράσει τα 45 εκατοστά, σύμφωνα με οδηγίες προς τους καταναλωτές που έχουν δοθεί από παλαιότερες εκστρατείες. «Ομως ο ροφός αλλάζει φύλο στη διάρκεια της ζωής του. Ξεκινάει σαν θηλυκό ψάρι και όταν γίνει περίπου πέντε ετών είναι πλέον ώριμος να κάνει αυγά, τα οποία αφήνει σε συγκεκριμένη περιοχή. Στο ίδιο σημείο πηγαίνει το αρσενικό για να γίνει η αναπαραγωγή. Αρσενικά ψάρια γίνονται οι ροφοί περίπου στην ηλικία των 14 ετών, οπότε έχουν μέγεθος 87 –περίπου– εκατοστά. Αν λοιπόν εμείς πιάνουμε τους «μεγάλους» ροφούς 45 εκατοστών, απλώς δεν προλαβαίνουν να γίνουν αρσενικοί και εμποδίζουμε την αναπαραγωγή», εξηγεί ο κ. Δούμπας. Ανάλογες αλλαγές φύλου συμβαίνουν και στις σφυρίδες και στις στήρες.
Πολλά ψάρια τα οποία είναι εξαιρετικά δημοφιλή στους καταναλωτές ανήκουν στους μεγάλους θηρευτές της θάλασσας. Το μαγιάτικο, ο ροφός, η στήρα, ο ξιφίας, η ζαργάνα, η παλαμίδα «λειτουργούν ως ρυθμιστές της τροφικής αλυσίδας στη θάλασσα, αφαιρούν από τον πληθυσμό τα άρρωστα και δεν επιτρέπουν να υπάρξει υπερπληθυσμός από ένα είδος», περιγράφει ο ερευνητής.
Σε κάθε περίπτωση και επειδή το καλοκαίρι συνηθίζουμε να τρώμε περισσότερο ψάρι, με βάση τους χρόνους αναπαραγωγής υπάρχουν προτεινόμενα ψάρια ανά μήνα: Μάιος: σκορπίνα, σαργός, μυτάκι, σπάρος, κέφαλος, μπαλά. Ιούνιος: χριστόψαρο, σκορπίνα, σάλπα, σαργός, μυτάκι, σπάρος, κέφαλος, μπαλά. Ιούλιος: χριστόψαρο, σάλπα, σαργός, σπάρος, φρίσσα. Αύγουστος: χριστόψαρο, σάλπα, σαργός, μυτάκι, φρίσσα, χάνος. Τον Σεπτέμβριο, επίσης, απαγορεύονται η αλιεία και η εμπορία αστακού και αστακοκαραβίδας.
Η περιβαλλοντική οργάνωση iSea, ωστόσο, προτείνει να αλλάξουμε τις καταναλωτικές μας συνήθειες όσον αφορά τα ψάρια που τρώμε, έτσι ώστε να βοηθήσουμε τη θάλασσα αλλά και την τσέπη μας. Ηδη έχει ξεκινήσει εκστρατεία «Pick the Alien», η οποία προωθεί την υπεύθυνη κατανάλωση θαλασσινών και την αντικατάσταση των αυτόχθονων ειδών και ειδικά των ανώτερων θηρευτών (όπως είναι ο ροφός, ο τόνος και ο ξιφίας), οι πληθυσμοί των οποίων μειώνονται επικίνδυνα, με βρώσιμα ξενικά είδη. Στη Μεσόγειο έχουν εντοπιστεί τουλάχιστον 1.000 ξενικά είδη. «Ιδιαίτερα η Ελλάδα και η Κύπρος έχουν πλέον εξελιχθεί σε hot spot για τα ξενικά είδη και λόγω της ανόδου της θερμοκρασίας της θάλασσας. Η υπεραλίευση έχει οδηγήσει στη μείωση των ανώτερων θηρευτών, με αποτέλεσμα τα ξενικά είδη να εξαπλώνονται όλο και περισσότερο», λέει η ερευνήτρια Αντζελα Λάζου. Η αλίευση και η κατανάλωση των ξενικών ειδών μπορούν να μειώσουν τους πληθυσμούς τους στο Αιγαίο και παράλληλα να σταματήσουν την πίεση προς τα γηγενή είδη. Ο γερμανός, το ηλιόψαρο, το ξενικό μπαρμπούνι και ο ξενικός αχινός, η τρομπέτα, το λεοντόψαρο, ο σαρδελόγαυρος και το μπλε καβούρι μπορούν χωρίς πρόβλημα για την υγεία αλλά και το περιβάλλον να ενταχθούν στη διατροφή μας.