Από τα υαλοστάσια του εστιατορίου στο Μουσείο Ακρόπολης ατενίζω τον Παρθενώνα και απολαμβάνω το ζεστό αττικό φως. Μπροστά μου εκτυλίσσονται δεκάδες μικροϊστορίες με πρωταγωνιστές τουρίστες που κινούνται στις πλαγιές του Ιερού Βράχου, ασήμαντες στιγμές που μπορούν να σε κρατήσουν ώρες απασχολημένο. Ένα μεγάλο πεύκο αιχμαλωτίζει το βλέμμα μου. Στη σκιά του έχει βρει καταφύγιο μια παρέα, ένα ενσταντανέ βγαλμένο από γκραβούρες των περιηγητών του προηγούμενου αιώνα. Το σχολιάζουμε μαζί με τον πρόεδρο του μουσείου, Δημήτρη Παντερμαλή.
Από την πρώτη στιγμή όλα δείχνουν ότι ο οικοδεσπότης του διασημότερου μουσείου της Ελλάδας δεν είναι μια συμβατική προσωπικότητα. Τα προβατάκια στη γραβάτα του, οι διακοπές στη συνέντευξη για να μου δείξει μέσα στο μουσείο τι ακριβώς εννοεί, ο φρέσκος λόγος του, ακόμα και η επιλογή του να συναντηθούμε στο εστιατόριο. «Δεν είμαι του γραφείου, είμαι του μουσείου. Όταν μένω στο γραφείο, νιώθω αποκομμένος, με πιάνει ανασφάλεια», μου αποκαλύπτει.
Καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ανασκαφέας στο αρχαίο Δίον επί 48 συναπτά έτη, άνθρωπος του πεδίου και της δράσης, θεωρείται από τους επιφανέστερους αρχαιολόγους στον τομέα της κλασικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα, εκείνος που κατάφερε μετά 35 και πλέον χρόνια μελετών και 140 δικαστικών κλητεύσεων να κάνει πραγματικότητα ένα συλλογικό όνειρο, να ανοίξει το Μουσείο Ακρόπολης και να το κάνει τόσο αγαπητό στον κόσμο, ώστε μέσα στα οκτώ χρόνια λειτουργίας του να έχουν περάσει τις πόρτες του περί τα 10 εκατομμύρια επισκέπτες.
Διθυραμβικές κριτικές κοινού, διεθνή βραβεία, θεση στις λίστες με τα σημαντικότερα μουσεία του κόσμου… η απηχηση του μουσείου είναι εντυπωσιακή. Οφείλεται στο brand name «Ακρόπολη»;
Φυσικά το brand name παίζει τον ρόλο του. Η Ακρόπολη συνοψίζει τις μεγαλύτερες στιγμές του αρχαίου πολιτισμού. Είναι ένα διαχρονικό σύμβολο. Οι ίδιοι οι Αθηναίοι σκέφτηκαν ότι τα λαμπρά κτίριά της μπορούσαν να κάνουν σαφές στους συμμάχους ότι αυτοί είναι οι ηγέτες. Δεν είναι όμως μόνο θέμα μάρκετινγκ. Τα ίδια τα εκθέματα είναι έργα τέχνης, σπουδαία και επώνυμα, που εκπροσωπούν μια συγκεκριμένη ιστορία και πολιτική ζωή η οποία ουσιαστικά διαμόρφωσε τον δυτικό κόσμο. Ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να τα δει όλα αυτά με τη βοήθεια σύγχρονων μέσων, σε έναν καλαίσθητο μοντέρνο χώρο.
Γιατί να επισκεφτούμε το μουσείο, όταν μπορούμε να το κάνουμε μέσα από την οθόνη του υπολογιστή μας;
Η ψηφιακή εμπειρία, όσο και να δημιουργεί την ψευδαίσθηση του τρισδιάστατου, ποτέ δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον φυσικό χώρο. Αν ήταν έτσι, θα είχαμε υποκαταστήσει και τη ζωή μας (γελάει). Ψηφιακά ακολουθούμε ένα ειδικά σχεδιασμένο πρόγραμμα. Στην πραγματική ζωή, ουσιαστικό ρόλο παίζει το τυχαίο, η σύμπτωση. Ένα απλό παράδειγμα είναι ότι μέσα στο μουσείο χρησιμοποιούμε το φυσικό φως. Τις πρωινές ώρες οι ακτίνες του ήλιου μπορεί να αναδεικνύουν μια γωνιά, το απόγευμα μια άλλη. Το βλέμμα μετατοπίζεται, οι πρωταγωνιστές αλλάζουν.
Έρχομαι πρώτη φορά, με παίρνετε από το χέρι και με ξεναγείτε. Τι μου συστήνετε να μη χάσω;
Συνήθως ακούμε ότι πρέπει να πας στο Λούβρο για να δεις τη «Μόνα Λίζα» ή τη Νίκη της Σαμοθράκης. Εγώ είμαι της αντίληψης πως, ακόμα και να μην τις δεις, αν δεις κάτι άλλο το οποίο σου «μιλάει», εκεί πρέπει να δώσεις προσοχή. Οι άνθρωποι δεν είμαστε ίδιοι, δεν έχουμε βγει από μια μηχανή, γι’ αυτό και στο μουσείο προσπαθήσαμε να δώσουμε τη δυνατότητα στον επισκέπτη να ψάχνει και να ανακαλύπτει. Αυτά λοιπόν που αποκαλούνται τα «must» για εμάς δεν υπάρχουν. Αν σου αρέσει, έλα και ξαναέλα, δες αυτό, δες το άλλο. Και νομίζω ότι έχουμε πετύχει τον στόχο μας. Το 25% των επισκεπτών έχουν έρθει τουλάχιστον τρεις φορές στο μουσείο, ενώ έχουμε και περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν έρθει 15-20 φορές.
Πρόσφατα επισκέφθηκε το μουσείο ο τέως πρόεδρος των ηπα, Μπαράκ Ομπάμα, και οι φωτογραφίες από την ξενάγησή σας έκαναν τον γύρο του κόσμου. Σε εκείνον τι θελήσατε να δείξετε;
Οι επιφανείς άνδρες που επισκέπτονται το μουσείο είναι πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους και εγώ που αναλαμβάνω την περιήγησή τους δεν ακολουθώ ποτέ την ίδια διαδρομή, αλλά προσπαθώ να σταθώ σε αυτά που τραβάνε την προσοχή τους. Στην περίπτωση του Ομπάμα, το πρωτόκολλο ήταν εξαιρετικά αυστηρό. Όλα ήταν προσδιορισμένα με το ρολόι, ακόμα και τα βήματα που θα κάναμε ή που θα στεκόμασταν, οκτώ φορές τα είχαμε προβάρει με τους άνδρες της ασφάλειάς του. Όταν όμως ήρθε η ώρα της ξενάγησης, εκείνος ήταν χαλαρός και συνεχώς παραβίαζε το πρωτόκολλο. Το αποκορύφωμα ήταν όταν φτάσαμε στις επιγραφές του Ερεχθείου που μιλάνε για την κατασκευή του κτιρίου. Πάντα τις δείχνω στους επισήμους ως μια απτή αίσθηση της δημοκρατίας – ότι για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία καταγράφεται η διάθεση δημόσιων πιστώσεων. Για να του δώσω μια ιδέα ποιος ήταν ο μισθός ενός αρχιτέκτονα, είχα στην τσέπη μου το αντίγραφο ενός αρχαίου τετράδραχμου. Μου είχαν πει ότι απαγορεύεται αυστηρά να τον αγγίξω ή να του δώσω οτιδήποτε. Είδα όμως ότι ενδιαφερόταν και αποφάσισα να κάνω την παράβαση. Του είπα λοιπόν, «γνωρίζω ότι δεν πρέπει να σας δώσω τίποτα, αλλά αυτό είναι το τετράδραχμο». Εκείνος άπλωσε το χέρι του και το πήρε.
Υπάρχει κάποιο έκθεμα με το οποίο έχετε αναπτύξει μια πιο προσωπική σχέση;
Μου αρέσει η ποικιλία στη ζωή και στην τέχνη. Ακόμα και κάτι που δεν συμπαθεί κανείς συμπληρώνει αυτή την ποικιλία. Επομένως, τουλάχιστον ιδεολογικά, θα ήταν παράξενο να υπάρχει κάτι που μου αρέσει πιο πολύ από όλα. Αυτό που μπορώ να σας πω είναι πως αυτή την περίοδο βρίσκομαι πιο κοντά στις αρχαϊκές κόρες. Ο καλλιτέχνης πήρε ένα κομμάτι μάρμαρο και από αυτό το αδιαμόρφωτο μπλοκ δημιούργησε ένα αριστούργημα αδιανόητης τεχνικής επάρκειας, αν όχι τελειότητας – ιδιαίτερα αν σκεφτεί κανείς τι εργαλεία είχε στα χέρια του. Κι εσύ έρχεσαι σήμερα και το διαβάζεις και το πιο γοητευτικό που μπορείς να κάνεις είναι να ακολουθήσεις τη διαδικασία του καλλιτέχνη, να σκεφτείς δηλαδή πώς το «γέννησε». Τι τον ώθησε να φτιάξει κάτι τόσο όμορφο, να επιμείνει στις καμπύλες, στις ελαφρές διαφοροποιήσεις, στην αδιόρατη κίνηση. Τότε αισθάνεσαι την τέταρτη διάσταση της ζωής, να μπορείς να επικοινωνήσεις, έστω και στοιχειωδώς, με μια ψυχή που έζησε πριν από 2.500 χρόνια.
Εξελίσσεται το μουσείο;
Φυσικά. Το μουσείο οφείλει να ερευνά και να μεταδίδει στο κοινό τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας. Για παράδειγμα, υπάρχει τα τελευταία χρόνια ένα ισχυρό ενδιαφέρον για το χρώμα των αρχαίων αγαλμάτων. Εμείς έχουμε μια πλουσιότατη συλλογή έργων της Αρχαϊκής Εποχής τα οποία έχουν πολλά ίχνη χρώματος. Εξοπλίζουμε το μουσείο με μηχανήματα, ώστε να μπορέσουμε να αποκρυπτογραφήσουμε τα αρχικά χρώματα και στη συνέχεια να κατανοήσουμε πώς τα αντιλαμβάνονταν και πώς τα επέλεγαν οι αρχαίοι. Στη συνέχεια επιλέξαμε ορισμένα έργα και φτιάξαμε τόσο αναλογικά αντίτυπα όσο και ψηφιακές αποκαταστάσεις. Η εικόνα που έχουμε πλέον μπροστά μας είναι ένα άλλο έργο. Ο κόσμος όπως τον ξέραμε αλλάζει!
Μοιραστείτε μαζί μας εντυπώσεις επισκεπτών που σας έκαναν να ξανασκεφτείτε επιλογές που κάνατε στο μουσείο
Ο κόσμος ζητάει περισσότερη πληροφόρηση και αναπαραστάσεις που θα τον βοηθήσουν να έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τα εκθέματα που βλέπει. Το μουσείο, από την άλλη πλευρά, έχει χρέος να διασώζει την αυθεντικότητα. Η δική μου ανησυχία είναι μέχρι πού μπορεί να τραβήξει το δίλημμα «αυθεντικότητα έναντι αναπαράστασης». Οι ψηφιακές απεικονίσεις καταλήγουν να είναι πιο γοητευτικές από το ίδιο το έκθεμα – του κάνουν ζημιά. Εμείς καταβάλλουμε μεγάλη προσπάθεια να βρίσκουμε την ισορροπία μεταξύ των δύο. Στη ζωφόρο του Παρθενώνα, για παράδειγμα, βάλαμε στο πάτωμα την οθόνη με την αναπαράσταση.
Έχει αξία σήμερα η αρχαιολογία;
Εγώ νομίζω ότι έχει, ιδιαίτερα σε έναν τόπο όπως η Ελλάδα, όπου τα αρχαία είναι ζυμωμένα με τα πάντα, την ιστορία και την καθημερινότητα. Σε κάθε σου βήμα μέσα στην πόλη βλέπεις αρχαιότητες που σε κάνουν να σκέφτεσαι και μια άλλη διάσταση των πραγμάτων. Νιώθω ένοχος όταν ο κόσμος βλέπει τα αρχαία και λέει «τι είναι αυτές οι παλιοπέτρες». Αισθάνομαι ότι κάτι δεν κάνουμε καλά εμείς οι αρχαιολόγοι.
Θεωρείτε ανοιχτή πληγή για το μουσείο τον κατακερματισμό των Ελγινείων σε Αθήνα και Λονδίνο;
Είναι 200 ετών πρόβλημα. Δεν είναι μόνο ότι ο Έλγιν δεν είχε άδεια να αφαιρέσει τα μάρμαρα, αλλά και ότι με τον βίαιο τρόπο που τα απέκοψε διέπραξε πολιτιστικό έγκλημα. Όταν επισκεφτείτε το μουσείο, θα δείτε ότι βρισκόμαστε στα όρια του σουρεαλισμού. Να έχεις το κεφάλι και την ουρά του αλόγου στην Αθήνα και το σώμα στο Βρετανικό Μουσείο, το κάτω μέρος του πολεμιστή στην Αθήνα και το επάνω μέρος στο Λονδίνο. Είναι κάτι που συνέβη, υπάρχει όμως η δυνατότητα η ιστορία να αποκατασταθεί και να δοθεί λύση.
Υπάρχει λύση;
Να επιστρέψουν τα γλυπτά στον τόπο τους και να διοργανώνονται περιοδικές εκθέσεις που είναι προς το συμφέρον και των δύο πλευρών. Το επιχείρημα πως το Βρετανικό είναι ένα παγκόσμιο μουσείο που προβάλλει τη ζωφόρο για να εκπροσωπεί την αρχαία Ελλάδα είναι πρόφαση. Έχουν στην κατοχή τους ολόκληρη τη ζωφόρο από τη Φιγαλεία, που είναι της ίδιας εποχής.
Ποιο είναι το επόμενο μεγάλο στοίχημα;
Να μπορέσουν οι επισκέπτες μας να ανακαλύψουν την αρχαία γειτονιά του μουσείου με τους δρόμους, τα σπίτια, τα λουτρά, τα καταστήματα και τα εργαστήριά της, όχι μόνο μέσα από τα γυάλινα δάπεδα, όπως συμβαίνει σήμερα, αλλά να πλησιάσουν, να περπατήσουν ανάμεσα στα ερείπια και να θαυμάσουν μέσα στις προθήκες τα εκατοντάδες αντικείμενα που άφησαν οι κάτοικοί της.
∗Η συνέντευξη εμφανίστηκε πρώτα στο περιοδικό του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» το καλοκαίρι του 2017.